Lees meer over de Tweede Wereldoorlog via de links in de rode balk
10 mei 1940
Vrijdag. De Tweede Wereldoorlog begint in onze regio met veel overtrekkende vliegtuigen en met luchtaanvallen rond 5 uur op Culemborg. Burgemeester Ten Holder (Schalkwijk en Tull en ’t Waal) wordt per telegram geïnformeerd dat het verlaten van de gemeente in westelijke richting door de bevolking ten strengste is verboden. Ook burgemeester Los (Houten) krijgt een dergelijk bericht. Tevens zijn er verzegelde enveloppen meegeleverd, waar evacuatiebestemmingen in staan. Deze enveloppen mogen niet worden geopend.1 Houten is ten behoeve van een eventuele evacuatie in 12 wijken verdeeld, Schalkwijk in 3 wijken en Tull en ’t Waal in 1 wijk met elk een groepsleider.2
11 mei 1940
Zaterdag. De lichamen van enkele slachtoffers die vallen op de Grebbelinie, worden bewaard in de kerktoren op Het Plein in Houten. De Grebbelinie, Amersfoort, Driebergen en Zeist worden geëvacueerd.
12 mei 1940
Zondag – Eerste Pinksterdag. Om 1.00 uur ’s nachts wordt besloten om 30.000 personen langs de Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen De Lek en het IJsselmeer te evacueren en de inundatie te starten. Aanleiding is de verwachte doorbraak van de Duitsers bij de Grebbelinie.
De inwoners van Schalkwijk krijgen hun verplichte vertrek te horen tijdens de kerkdienst op deze Eerste Pinksterdag. De inwoners van Tull en ’t Waal krijgen het van de veldwachter te horen. De evacuatie is gepland voor een dag later: Tweede Pinksterdag 13 mei 1940. Boeren krijgen opdracht tot evacuatie van het vee.
Om 17.15 uur wordt opdracht gegeven om de Nieuwe Hollandse Waterlinie onder water te zetten.3 Via Fort Honswijk loopt het water uit de Lek het inundatiekanaal in en stijgt het water in de polders. Wulven en het Vechter- en Oudwulverbroek worden onder water gezet via de Vaartsche Rijn door de sluizen in Vreeswijk open te zetten.
’s Avonds hoort Burgemeester Los van Houten dat de inundatie is gestart. Ook wordt duidelijk dat een deel van de bevolking de volgende ochtend naar Vreeswijk moet vertrekken voor evacuatie per schip. Een motorordonnans van de evacuatiedienst Houten brengt het schriftelijk evacuatiebevel bij de wijkleiders. Nadat hij klaar is met zijn opdracht, verongelukt hij bij een aanrijding.4
13 mei 1940
Maandag – Tweede Pinksterdag. Delen van Houten worden geëvacueerd en verzamelen zich om 4.00 uur op afgesproken plaatsen. Dit is o.a. bij de Molenweg (De huidige Brug). Het gaat in elk geval om de bewoners van de polder Schonauwen die in een lager deel van de gemeente Houten wonen. Aangenomen kan worden dat de bewoners van de polder Wulven ook bij deze evacuatie betrokken zijn. Er wordt vertrokken richting Vreeswijk, waarna met een schip richting Maassluis wordt gevaren. Vanuit Maassluis is het de bedoeling om naar Monster te lopen.
Er is ook deze dag een militair transport voor zieken en zwakkeren per auto van Houten naar Monster. Enkele gezonde inwoners van Houten weten ten onrechte een plek te bemachtigen. Ze stranden in Boskoop.
De inwoners van Schalkwijk en Tull en ‘t Waal vertrekken rond 11.00 uur en gaan uiteindelijk naar Schipluiden. Ook zij varen met een schip vanuit Vreeswijk richting Maassluis en gaan vandaar verder lopend het Westland in. Niet iedereen vertrekt. Sommige boerenjongens blijven achter voor het vee. Een groot deel van het vee wordt via de loswal bij de Heul per schip over de Lek afgevoerd naar Ammerstol, Bergambacht en Groot-Ammers.5
Overstappen in Vreeswijk
In Vreeswijk worden halverwege de 13e mei elf boten ingeladen, terwijl het luchtafweer tekeer gaat. Vier boten zijn bestemd voor de inwoners van Schalkwijk en Tull en ’t Waal.6 In totaal gaat het om 2425 personen (Houten 600, Schalkwijk 1400 en Tull en ’t Waal 425). De inwoners nemen plaats in de boten Wisseling, Meta, Maris Stella, onbekend, Cornelia, Arend, Rival, Neutraal, Allegonda, Gutaan en Adriana.
De schepen vertrekken, maar ter hoogte van Schoonhoven keren de rijnaken met inwoners nadat het voorste schip wordt beschoten. De schepen zijn aan elkaar verbonden, waardoor mogelijk werd gedacht dat het een militair konvooi was.
Met eigen vervoer naar Utrecht
De polders van Schalkwijk, Houten en Tull en ’t Waal lopen langzaam verder vol met water. In de polders zoals Blokhoven, Hoonpolder en de Vuijlcoppolder komt uiteindelijk zo’n 30 tot 40 centimeter water te staan.
Rond het middaguur van 13 mei 1940 is in Houten duidelijk dat voor evacuatie per boot voor de rest van de bevolking niet voldoende capaciteit aanwezig is. Om 13.45 uur worden treinen geregeld die vertrekken vanaf Utrecht CS en de evacuees naar Maassluis brengen. Afgesproken wordt dat de inwoners zelf naar Utrecht komen en daar op de trein stappen richting Maassluis. De treinen staan gepland voor dinsdag 14 mei om 10.00 uur, 11.00 uur en 12.00 uur. De inwoners van Houten moeten zich volgens plan op 14 mei 1940 om 9.00 uur melden op Utrecht CS.
Ondertussen wordt er bij Culemborg nog steeds gebombardeerd en het luchtafweer laat ook van zich horen. In de middag wordt de tijdelijke pontonbrug voor autovervoer van en naar Culemborg afgebroken.
Riek van de Wielen vertelt
In de loop van de middag van de 13e mei vertrekken de inwoners uit dorp van Houten naar Utrecht. Inwoner Riek van de Wielen (pdf) vertelt hoe ze met de bakkersauto van haar vader diverse ouderen (100 tot 150 personen) op deze Tweede Pinksterdag heeft gereden.
Ik weet niet hoe vaak ik heb gereden, misschien wel 20 tot 25 keer. Ik weet ook niet hoeveel mensen er in gingen, 5 mensen, 8 mensen? De auto ging helemaal vol. Het was mistig. Bij Fort Lunetten moest ik over een brug rijden. Er was daar plotseling een dichte mist. Ineens sprongen er twee soldaten op de treeplank van de auto en die gaven aanwijzingen hoe over de brug te rijden. Na de brug waren ze weer weg. Het leken wel engelen. Je kunt het raar vinden, maar het voelde wel zo. Ik had wel mensen achterin de auto. Na de laatste rit werden de blokken cement achter me opgeblazen. De weg werd daarna geblokkeerd, om de Duitsers tegen te houden.
In Schalkwijk rijdt Kruijssen.
Om 15.50 uur op deze 13e mei 1940 wordt de evacuatie van Schalkwijk en Tull en ’t Waal toegevoegd aan de evacuatie van Houten. Schalkwijkers en inwoners uit Tull en ’t Waal die nog niet waren vertrokken, moeten ook naar Utrecht. In totaal is het plan om 4390 inwoners van Houten, Schalkwijk, Tull en ’t Waal en ’t Goy per trein te vervoeren naar de regio Den Haag.
Evacuatie Houten versneld
De vluchtelingen die in Utrecht zijn aangekomen, overnachten op verschillende plaatsen in de stad: de Domschool, Tivoli en het N.V. Huis aan de Oudegracht en bij familieleden. De bestemming is ondertussen veranderd naar Voorburg, want Maassluis is per spoor niet bereikbaar.
In de avond van 13 mei blijkt om 19.30 uur dat de eerste trein met inwoners naar Voorburg is vertrokken. De burgemeester van Voorburg deelt mede dat de inwoners niet welkom zijn.7 De personen die alsnog in Voorburg aankomen, slapen in een kerk.
In Schalkwijk wordt om 20.00 uur de evacuatie beëindigd. In Houten zijn dan nog wel mensen aanwezig. Deze personen worden op dat moment verzocht om uiterlijk 14 mei om 7.00 uur te vertrekken naar Utrecht en daar de trein naar Voorburg te nemen. Maar even later wordt besloten dat gezien de ontwikkelingen bij de Grebbelinie, iedereen direct in de avond van 13 mei naar Utrecht moet vertrekken. Ook de bewoners van ’t Goy worden opgehaald.
In de avond van de 13e mei trekken de eerste Nederlandse soldaten zich terug van de Grebbelinie tot achter de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Grote groepen soldaten marcheren in de mist door Houten richting Jutphaas en door Schalkwijk richting Vreeswijk of Fort Honswijk. Ze hebben hinder van het water in de overstroomde gebieden, dat plaatselijk al 40 centimeter hoog staat.
Alle schepen zijn in de avond van de 13e onderweg naar Utrecht, waar ze die avond of in de ochtend van de 14e aankomen. De schepen met inwoners van Houten stranden op de terugreis in Vianen en worden naar Utrecht gesleept. Zij komen het laatste aan. De evacuatie per boot, het keren op de Lek en het bereiken van Utrecht vindt plaats tussen 13 mei 1940 (13.00 uur) en 14 mei 1940 (21.00 uur).8
14 mei 1940
Dinsdag. Een chaotische dag. In de nacht en ochtend trekken nog steeds soldaten door de dorpen, onderweg naar Jutphaas, Vreeswijk en soms IJsselstein. Er zijn opstoppingen door loslopend vee en gebieden die onder water staan.
Om 1.00 uur ’s nachts op 14 mei 1940 vertrekt een extra trein vanaf Utrecht CS met evacués van Schalkwijk en Tull en ’t Waal.
Het noorden van Houten en Bunnik krijgen opdracht tot evacuatie naar Culemborg. Dit wordt niet uitgevoerd, omdat het niet haalbaar is en het Nederlandse gezag aan het verdwijnen is. Tijdens het middaguur zijn de meeste soldaten teruggetrokken vanaf de Grebbelinie.
Gevechtshandelingen
In de ochtend wordt de Lekbrug veroverd door de Duitsers. Terugtrekkende soldaten die in de ochtend in een boerderij aan de Lekdijk ten westen van de spoorbrug aan het bijkomen zijn, worden om 10.00 uur beschoten door Duitse eenheden. De boerderij wordt in de brand geschoten, terwijl de Nederlandse militairen erin zitten. Ze weten de brand te blussen en tegelijkertijd terug te vuren. Een Duitse verkenner wordt gedood. Er vallen enkele gewonden. Om 15.00 uur geven de mannen zich over.9
Rond 11.45 uur stuiten Duitse motorverkenners op Nederlandse stellingen die zijn verscholen in een boomgaard langs de Beusichemseweg ter hoogte van Wickenburgh. Tussen 13.30 uur en 15.30 uur vinden opnieuw gevechten plaats bij de Beusichemseweg ter hoogte van Wickenburgh. Drie Nederlandse militairen komen om het leven. Twee raken gewond en een is in shock. Om 15.30 uur kleurt de hemel in het westen grijs. De zon schijnt er als een rode bal doorheen. Rotterdam is een paar uur eerder gebombardeerd.
Evacuatie vanuit Utrecht
De Houtense burgemeester Los die in Utrecht bij de evacuatie betrokken is, vraagt om 12.30 uur om twee treinen naar Voorburg. Die wil hij om 16.00 uur en 17.00 uur hebben voor de evacués.
De evacuees in Utrecht die wachten op deze treinen ontsnappen die middag aan een bombardement van de stad Utrecht. De stad Utrecht geeft zich even na 16.00 uur over, nadat er een ultimatum was gesteld. Utrecht wil niet meemaken, wat Rotterdam is overkomen. Het is op tijd. Boven Zevenaar worden vliegtuigen gezien die keerden en vermoedelijk de opdracht hadden de stad Utrecht te bombarderen.10
Overgave Nederland
Om 17.00 uur wordt besloten in Nederland alle wapens neer te leggen. Ook de militairen in Wickenburgh stoppen ermee. Rond 18.00 uur trekken Duitse eenheden Fort Honswijk binnen. De aanwezige militairen worden ontwapend en marcheren via de Lekdijk naar het oosten. Rond 19.00 uur houdt generaal Winkelman een radiotoespraak, waarin hij de overgave van Nederland meldt.
Aan het begin van de avond vertrekt er een elektrische trein met inwoners naar Voorburg. Terwijl de trein een half uur onderweg is, wordt duidelijk dat Nederland enkele uren eerder zich heeft overgegeven. De evacuatie wordt afgeblazen en de trein keert terug naar Utrecht.
De Nederlandse militairen bij Wickenburgh marcheren deze avond door een verlaten Houten en bereiken om 23.00 uur de Batterijen aan de Overeindseweg.
15 mei 1940
Woensdag. ’s Nachts om 4.00 uur wordt in Amerongen de overgave van de stad Utrecht ondertekend.11 Aan de Lekdijk en Pothuizerweg wordt die nacht een aantal huizen door bommen verwoest. De laatste bewoners en leden van het Schalkwijkse evacuatie-comité vertrekken ’s ochtends naar Utrecht.
De laatste Nederlandse militairen trekken zich via de Achterdijk (Bunnik) terug naar Utrecht. Mogelijk waren dit eenheden die vanuit de Peel en Betuwe naar het noorden waren gestuurd om terugtrekkende Nederlandse troepen te dekken. Ze weten nog niet dat Nederland zich heeft overgegeven en dat andere eenheden bij Fort Honswijk krijgsgevangen zijn gemaakt. In de avond keert een deel van de bevolking terug.
16 mei 1940
Donderdag. De geëvacueerde inwoners die in Voorburg terecht waren gekomen, keren terug. Er blijken diverse huizen te zijn geplunderd. Schalkwijkse boeren zijn maanden bezig om hun vee terug te vinden. Veel koeien waren in Lopik/Schoonhoven terecht gekomen en het verhaal gaat dat een koe op een sportveld in Den Haag is teruggevonden.12
17 mei 1940
Vrijdag. Duitse troepen trekken Vreeswijk binnen.
Op 20 mei 1940 wordt het uitmalen gestart en op 29 mei wordt het normale peil weer gehaald.13 Bij een boer aan de Houtensewetering is een koe vanuit Lopik naar Houten teruggelopen.14
Noten
- De evacuaties van mei 1940 in het Kromme Rijngebied – Herman Smit, Het Kromme Rijngebied 52-4 (2018) ↩︎
- De evacuaties van mei 1940 in het Kromme Rijngebied – Herman Smit, Het Kromme Rijngebied 52-4 (2018) ↩︎
- Utrecht verdedigd, fortificatie en mobilisatie 1914-1940 – D.T. Koen (1990) ↩︎
- De Tweede Wereldoorlog in Houten, ’t Goy, Tull en ’t Waal en Schalkwijk – O. Wttewaall (2020) ↩︎
- De Tweede Wereldoorlog in Houten, ’t Goy, Tull en ’t Waal en Schalkwijk – O. Wttewaall (2020) ↩︎
- De evacuaties van mei 1940 in het Kromme Rijngebied – Herman Smit, Het Kromme Rijngebied 52-4 (2018) ↩︎
- Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd 1939-1945 – C. Huurman (2001) ↩︎
- Vreeswijk in de Tweede Wereldoorlog – Rina Copier – van den End (1995) ↩︎
- De Tweede Wereldoorlog in Houten, ’t Goy, Tull en ’t Waal en Schalkwijk – O. Wttewaall (2020) ↩︎
- Utrecht verdedigd, fortificatie en mobilisatie 1914-1940 – D.T. Koen (1990) ↩︎
- Utrecht verdedigd, fortificatie en mobilisatie 1914-1940 – D.T. Koen (1990) ↩︎
- Evacuatie op 13 mei – Christ Essens, Nieuws van Oud 41/42 (2015) ↩︎
- Schade door proefinundatie en inundatie – Christ Essens, Nieuws van Oud 41/42 (2015) ↩︎
- Die van de Kriel – R. Kamphoven, H. Sturkenboom ↩︎
Deze pagina is gewijzigd op 21 september 2025