De gemeente houten is ruim 200 jaar geleden in de Franse tijd ontstaan, nadat op 1 januari 1812 de gerechten definitief werden afgeschaft. De gemeente (mairie) Houten is een samenvoeging van de gerechten Wulven, Houten en ’t Goy, Schonauwen, Oud-Wulven en Wayen, De Geer en Heemstede. Er is in die periode in Houten één burgemeester met vijf gemeenteraden.
Gemeente Houten , Oud Wulven en Schonauwen
In 1818 wordt de mairie Houten gesplitst in drie gemeenten. Zo wordt Schonauwen een zelfstandige gemeente en de gemeente Oud Wulven ook. De gemeente Oud Wulven wordt samengesteld uit de voormalige gerechten Oud Wulven en Waijen, Wulven, De Geer, Heemstede, Slagmaat, de Grote en Kleine Koppel en Maarschalkerweerd. De nieuwe gemeente Houten bestrijkt het voormalige gerecht ’t Goy en Houten en telt in dat jaar 750 inwoners.
Bij de volkstelling van 1830 worden er in de gemeente Houten 829 inwoners geteld en in 1849 is dit aantal gestegen tot 1037. Er zijn 140 huizen, waarvan een derde in ’t Goy staat. In tegenstelling tot de omliggende gemeenten stijgt het aantal inwoners in Houten.
Opheffing gemeenten Oud Wulven en Schonauwen
In 1851 wordt een nieuwe gemeentewet aangenomen en het gevolg is dat veel kleine gemeenten verdwijnen. Ook wordt de functie van de wethouder ingevoerd.
Op 8 september 1857 worden de gemeenten Houten, Oud Wulven en Schonauwen samengevoegd tot een nieuwe gemeente Houten. Hierdoor bereikt het grondgebied dezelfde omvang als in 1812 met als extra toevoeging nu de gerechten Slagmaat, de Grote en Kleine Koppel en Maarschalkerweerd.
De gemeente Houten is op dat moment twee keer zo groot dan de gemeente Schalkwijk en tien keer zo groot dan de gemeente Tull en ’t Waal cs. Deze situatie blijft bijna 100 jaar zo.
Bij de volkstelling in 1909 is het aantal inwoners in de gemeente Houten gestegen tot 2075. Bovenstaande bevolkingspiramide toont de opbouw. Er is kennelijk veel jeugd in de gemeente Houten. 12 mensen blijken ouder te zijn dan tachtig jaar.
Wegen en watergangen
Op 29 juli 1863 is het waterschap Houten opgericht. Het waterschap nam het toezicht over op de hoofdwatergangen dat eerder bij de gerechten en gemeenten had gelegen. Daarnaast kreeg het waterschap het toezicht op de gemeentelijke wegen. De burgemeester van Houten is doorgaans de voorzitter van het waterschap. In 1950 worden de belangrijkste wegen overgedragen aan de gemeente Houten. Op 1 januari 1964 volgde het laatste deel van het wegennet.
Grenscorrecties midden 20e eeuw
Op 1 januari 1954 wordt het meest noordelijke gedeelte van de gemeente (Maarschalkerweerd) bij de gemeente Utrecht gevoegd. Houten heeft zich 42 jaar tegen deze annexatie verzet.
Op 1 januari 1962 worden de gemeenten Schalkwijk en Tull en ’t Waal toegevoegd aan de gemeente Houten. Formeel is sprake van het opheffen van drie gemeenten en de vorming van een nieuwe gemeente Houten. Tegelijkertijd vindt er een grenscorrectie plaats met de gemeente Jutphaas.
In 1964 vindt er een grenscorrectie plaats met Bunnik, ter hoogte van de Marsdijk en bij Den Oord met de gemeente Cothen.
De snelle groei van gemeente Houten
Bij de fusie van Houten, Schalkwijk en Tull en ’t Waal in 1962 heeft de nieuwe gemeente 6102 inwoners.
Bij de volkstelling van februari 1971 telt de gemeente 7325 inwoners. Een deel van de inwoners woont in het Vlierplan, een nieuwbouwlocatie uit de jaren 60.
Ondertussen wordt duidelijk dat Houten moet groeien naar 100.000 inwoners. Op voorhand van de groeitaak worden de wijken Den Oord en De Lobben (Hoven) gebouwd. Op 30 mei 1978 wordt Houten officieel tot groeigemeente verklaard. De groeitaak was toen afgenomen tot 8000 woningen en ongeveer 25.000 inwoners.
Lees meer over de eerste groeitaak
Aan het begin van de jaren negentig is de eerste groeitaak bijna gereed. Er wonen dan ruim 30.000 inwoners in de gemeente. Al snel wordt duidelijk dat er een tweede bouwtaak aankomt. Tussen 2000 en 2004 worden de meeste woningen opgeleverd en verwelkomt Houten de 40.000e inwoner. Momenteel heeft de gemeente 50.000 inwoners.
Burgemeesters gemeente Houten
Gedurende de twee eeuwen dat de gemeente bestaat, vallen er twee burgemeesters op die lang deze functie beoefenden. Allereerst is er burgemeester Samuel van Raven die tussen 1840 en 1877 burgemeester is. Ook is hij een korte periode burgemeester van Schalkwijk, Tull en ’t Waal en Schonauwen.
Hij wordt opgevolgd door Jacob Waller die tot 1925 burgemeester is. Maar liefst 48 jaar is hij burgemeester van Houten. Zijn graf is terug te vinden op de begraafplaats aan de Prinses Ireneweg. Vanaf de komst van burgemeester Waller heeft Houten een gemeentehuis.
| 1812 | Ontstaan mairie Houten |
| 1812 | Ontstaan mairie Schalkwijk |
| 1818 | Ontstaan gemeente Schonauwen |
| 1818 | Ontstaan gemeente Oud Wulven |
| 1818 | Ontstaan gemeente Tull en ’t Waal cs |
| 1858 | Fusie drie gemeenten tot gemeente Houten |
| 1954 | Annexatie Maarschalkerweerd door Utrecht |
| 1962 | Schalkwijk en Tull en ’t Waal bij Houten |
| 1978 | Eerste groeitaak Houten |
| 1984 | 15.000e inwoner |
| 1996 | Start bouw Houten-Zuid |
| 2002 | 40.000e inwoner |
| 2019 | 50.000e inwoner |