Kasteel Wulven

Kasteel Wulven stond midden in de ontginning Wulven. Een gebied dat rond het jaar 1050 is gecultiveerd. Aangenomen wordt dat dit kasteel de opvolger is van het 600 meter zuidelijker gelegen mottekasteel Kersberg. Kasteel Wulven is in 1828 gesloopt. Tegenwoordig is alleen een eilandje zichtbaar naast restaurant Loetje aan de Koedijk.

Kasteel Wulven is in drie bewoningsperiodes te verdelen: de familie Van Wulven, de familie Van Renesse en de Rijke stedelingen.

Periode Van Wulven (1296 – 1435)

De naam Wulven zou afkomstig zijn van het woord golven. De W en G werden vroeger door elkaar heen gebruikt en het wapen van de familie zit vol met golven.¹ Er zijn vermoedens dat Wulven een voorzetting is van Wiltenburg, dat weer een voortzetting is van Castellum Fectio.²

Het huis Wulven is gebouwd door een lid van de familie van Wulven. In oorsprong behoorde deze familie tot de Stichtse ministerialiteit. De oudst bekende Wulven is Alfert, schout van Utrecht.³ Hij wordt vermeld in de periode 1127-1139. Maar de familie Van Wulven komt al aan het begin van de 11e eeuw voor. Deze familie is dan vooral actief in de buurt van Nederhorst ten Berg en heeft verstrengelingen met het geslacht Van Amstel. Ze zijn vanaf minimaal 1196⁴ dienstmannen voor de bisschop betreffende de geschonken abdijgoederen van Werden.⁵

De naam Wulven komt in 1250 voor als Ernst van Wulven en Giselbertus zijn broer samen met andere edelen een verklaring afleggen bepaalde goederen van de bisschop van Utrecht met rust te laten.⁶ In 1296 wordt Ernst van Wulven II vermeldt, waarbij hij een huis in de ontginning Wulven aan het bouwen is, inclusief een boerderij binnen de gracht.

1296 Graaf Floris (V) van Holland oorkondt dat hij Ernst van Wulven knape, heren Alfaertssone van Wulven, heeft beleend met het huys dat deze op de hofstede te Wulven bouwt en waarvan Ernst de eigendom aan de graaf had overgedragen “ende hofstede daer hijt op timmert binnen der uterste graft ende den wech, die van der hofsteden toe aen den anderen wech gaet, ende dat lant, dat leget aen den Calverencamp, dat hem toebehoort.

Oorkondeboek Utrecht 2776

Het gaat dan waarschijnlijk om een stenen woontoren, vergelijkbaar met het eerste kasteel Heemstede en Vuylcop. Ondanks dat het huis Wulven in het Sticht Utrecht ligt, draagt hij het kasteel voor 23 juni 1296 op aan Floris V, graaf van Holland en Zeeland,⁷ die een verre bloedverwant is.

Lang heeft Ernst van Wulven II er geen plezier van. Hij overlijdt tussen 1297 en 1303. Zijn vrouw Jutte wordt dan eigenaar van het kasteel en gerecht. Zoon Ernst van Wulven III overlijdt voortijdig, waardoor Kasteel Wulven in het bezit komt van de oudste dochter Mabelia van Wulven.⁸

Sloop kasteel Wulven

Op 12 juni 1345 belegeren Graaf Willem IV van Holland met 2800 manschappen de stad Utrecht. Ernst van Wulven IV (een zoon van Mabelia van Wulven) vecht met de graaf mee. Immers het huis was in 1296 opgedragen aan Holland en dan moet er ook worden meegestreden. Het beleg duurt 6 tot 8 weken. Bisschop Jan van Arkel is in Avignon en keert terug. Er wordt een wapenstilstand afgesloten, maar voordat deze is afgelopen, overlijdt Graaf Willem IV van Holland bij een gevecht in Friesland.

De edelen die zich bij de graaf hebben aangesloten moeten spijt erkennen aan de bisschop. Ernst van Wulven IV is één van de drie edelen die dit weigert. Op 22 november 1345 wordt Kasteel Wulven door de bisschop en een groep Utrechters veroverd en afgebroken.⁹ Het huis Wulven lijkt op dat moment eigendom te zijn van moeder Mabelia van Wulven.

Herbouw nieuw en groter kasteel

Na zijn ballingschap bouwt Ernst van Wulven IV een nieuw en groter kasteel. Na het overlijden van zijn moeder Mabelia rond 1354, wordt hij eigenaar van het gerecht en het nieuwe kasteel. Ernst IV krijgt een dochter Clementina. Zij trouwt met Herman van Lokhorst, die of schepen (13x) of burgemeester van Utrecht (9x) is. Op 14-11-1361 krijgt Clementina Wulven in haar bezit na het overlijden van haar vader.

Binnen één jaar overlijdt Clementina zelf. Haar zoon Herman van Lockhorst wordt de nieuwe eigenaar. Hij is de laatste telg uit de Wulven-familie en krijgt het kasteel in zijn bezit. Herman heet dan wel Van Lokhorst, maar noemt zich Herman van Wulven. Hij doet dat omdat hij vindt dat het geslacht Van Wulven een langere voorgeschiedenis heeft dan het geslacht Van Lokhorst. In 1372 krijgt hij Kasteel Oud-Wulven en gerecht erbij, nadat zijn vader, eveneens Herman van Lockhorst geheten, is overleden.¹⁰ Zoon Herman van Lockhorst is een van de ondertekenaars van de Stichtse Landbrief in 1375.

Deze Herman schenkt in 1393 het gerecht Wulven en Kasteel Wulven aan Balthasar van Buren, vanwege het huwelijk met zijn dochter Clementina Lockhorst van Wulven. Balthasar van Buren beschikt over een aantal soldaten. We zien hem regelmatig oorlog voeren. Zo is hij in 1405 betrokken bij het beleg van Kasteel Everstein. Het kasteel (voorburcht) moet dan ook dermate groot zijn geweest om deze soldaten te kunnen herbergen.

In 1425 vindt Rudolf van Diepholt tijdelijk onderkomen op kasteel Wulven bij Balthasar en Clementina. Hij is tegenbisschop en is gevlucht uit de stad Utrecht. Dat er soldaten wonen op het kasteel blijkt ook uit onderstaand verhaal.

Voorjaar 1426
Boswachter Jan Braek ontdekt dat drie bewapende mannen in de bossen rond Kasteel Wulven rondspoken. Hij sluit zich bij hen aan en hoort dat ze de bisschop willen vermoorden. Braek zegt dat hij het kasteel goed kent en dat de bisschop om 8 uur ’s avonds naar zijn kamer zou gaan. Hij stelt voor het kasteel Wulven in te gaan en ’s avonds de poort te openen. De mannen moesten dan uit hun schuilplaats komen en naar de kamer van de bisschop gaan. Bij het openen van de poort ’s avonds  kwamen de drie tevoorschijn. Ze werden overrompeld en in de keldergevangenis van het huis Wulven opgesloten.
(Utrechts Nieuwsblad, 15 september 1928)

Met Pinksteren 1426 trekt Balthasar van Buren samen met andere edelen de stad in en verdrijven ze de zittende bisschop Zweder van Kuilenburg. Ook hiervoor worden zijn soldaten ingezet. Rudolf van Diepholt wordt daarna bisschop van Utrecht.¹¹

Periode Van Renesse (1435 – 1592)

Dochter Lutgaarde van Buren is in 1435 de volgende eigenaar van huis en het gerecht. Ze trouwt met Jan (Johan) van Renesse, die zich heer van Wulven mag noemen. Jan (Johan) van Renesse is o.a. schepen, burgemeester en schout van Utrecht. Het geslacht Van Renesse schijnt af te stammen van Karel de Grote.

In 1448 zijn er in Utrecht weer problemen met Bisschop Rudolf van Diepholt. Die wordt de stad uit gedreven nadat hij een belastingverhoging had afgekondigd. Van Diepholt keert na een jaar terug en raakt in Utrecht in gevecht met enkele edelen, waaronder Jan (Johan) van Renesse. Van Renesse verliest en verdwijnt in de gevangenis. Hij moet als straf 10.000 Goudguldens betalen en Kasteel Wulven zou worden gesloopt. Notabene het huis waar Rudolf van Diepholt 24 jaar eerder was ondergedoken. Van een eventuele sloop lezen we verder niets.

Jan (Johan) van Renesse is een aantal jaar later verzoend met de nieuwe bisschop en Utrecht en we zien hem op 3 augustus 1456 deel uitmaken van de Utrechtse delegatie bij het verdrag van IJsselstein. Daarin wordt afgesproken dat David van Bourgondië de nieuwe bisschop van Utrecht zou worden.

Lutgaarde overlijdt in 1451. Ze laten één zoon en twee dochters achter. Zoon Jan van Renesse heeft geen goede gezondheid. Omdat het geslacht dreigt uit te sterven trouwt zijn vader opnieuw. Dit keer met Margaretha van Culemborch. “Door siekte en lichamelijke swakheit sich niet bequaem vindende om sijne Stam te verbreiden, syn vader bewoog tot een tweede huwelijk aen te gaen, op dat also dit Geslacht niet sou uitsterven, waer voor hy overgaf de Heerlijkheid en het Kasteel van Wulven.“

Margaretha en Jan (Johan) krijgen zoon Jan van Renesse die in 1492 de eigenaar van het gerecht en huis wordt. De band met de familie Van Wulven is definitief doorgesneden en de naam Van Renesse wordt voortgezet.

Kasteel Wulven als bedevaartsplaats
Het huis Wulven is dan uitgegroeid tot een indrukwekkend kasteel. Ook staat in de kapel bij kasteel Wulven een Mariabeeldje dat wordt vereerd en bezocht door pelgrims. Deze bedevaartfunctie duurt van ongeveer 1450 tot ongeveer 1525.

Jan van Renesse (geboren in 1470) wordt de nieuwe Heer van Wulven en zorgt ervoor dat er een flink nageslacht komt. Van de tien kinderen zijn er vier zoons. De eerste zoon van Jan van Renesse wordt in 1536 eigenaar van het huis Wulven, nadat zijn vader in 1530 is overleden. Het kasteel wordt in dat jaar ridderhofstad.

Na één jaar draagt hij het over aan zijn derde broer, Johan van Renesse. Jan is namelijk kinderloos en ook hij kampt vermoedelijk met zijn gezondheid. Hij overlijdt al in 1540. De tweede zoon Adriaen van Renesse wordt gepasseerd bij de toewijzing van het huis.

Adriaen van Renesse (1501) wordt gedoopt door Adriaen Floriszoon, die later de enige Nederlandse paus zou worden. Adriaen van Renesse is al vroeg ondergebracht in het klooster en wanneer hij volwassen wordt treedt hij uit de geestelijkheid. Maar hij merkt dat hij wordt gepasseerd binnen de familie, omdat zijn moeder Aleijd Freijse van Kuinre een hekel aan hem heeft. Daarna treedt hij opnieuw toe tot het geestelijke leven. Hij sterft vlak voordat hij aartsbisschop van Utrecht wordt.

De vierde zoon Gerrit van Renesse is slotvoogd van Woerden en komen we tegen bij de Beeldenstorm in 1566. Hij draagt de naam Heer van Wulven.

Gerrit van Renesse is een van de eerste edelen die streeft naar vrijheid van godsdienst en het verzoekschrift aan de landvoogdes Margaretha van Parma tekent. Gerrit van Renesse, heer van Wulven, blijkt betrokken te zijn bij een beeldenstorm in Utrecht. Volgens eigen zeggen als bemiddelaar. Toch wordt hij samen met anderen gevangen gezet in Vredenburg en ter dood veroordeeld. Hetgeen wordt uitgevoerd.¹²

De derde zoon Johan van Renesse die kasteel en gerecht Wulven bezit haalt de Beeldenstorm niet. Hij overlijdt in 1553. Wel heeft hij voor een nageslacht gezorgd, waarbij de kinderen voornamelijk in Leiden zijn geboren. Dit doet vermoeden dat het kasteel Wulven op dat moment matig werd bewoond. Ook Gerrit van Renesse draagt de titel Heer van Wulven, maar lijkt zelf in Woerden te wonen waar hij slotvoogd is.

Het kasteel blijft in de familie, maar raakt in deze periode vervallen. Er is onvoldoende geld aanwezig voor renovatie en het huis gaat in de verkoop. Neef Jan van Renesse van Wilp verkoopt gerecht en huis in 1592 aan Wouter van Oudshoorn. Dit leidt in de Staten van Utrecht tot beroering.¹³

Rijke stedelingen (1592 – 1828)

Wouter van Oudshoorn betaalt 36.000 gulden voor Kasteel Wulven. Hij is van adel en burgemeester in Dordrecht. Hij knapt Kasteel Wulven op, waarbij volgens een oude bron het huis opnieuw is opgebouwd.¹⁴ Ook breidt hij het gerecht Wulven een stuk uit ten kostte van het gerecht ’t Goy en Houten. Na zijn overlijden komt het huis in handen van zijn zoon Michel van Oudshoorn.

In 1631 is zijn zwager Andries Boccart één dag bezitter en die verkoopt Kasteel Wulven en gerecht door aan Philibert van Tuyll van Serooskerken voor een bedrag van 108.000 gulden. Deze Philibert van Tuyll van Serooskerken heeft kennelijk geld genoeg, want hij koopt ook een huis in Utrecht aan de Drift. Een straat waar nogal wat adel in die tijd woonde. Opnieuw kan Kasteel Wulven dan als een buitenverblijf worden beschouwd. In de stad was het niet altijd prettig vertoeven en zo’n huis buiten is zomers aangenaam.

Het kasteel wordt in die tijd opnieuw gemoderniseerd. Op een tekening uit 1646 is het huis van Philibert van Tuyll van Serooskerken te zien met twee verdiepingen, een zolder en een toren. Er is een flinke gracht en rechts is een gebouw waar het gerechtshuis is ondergebracht. Het is een indrukwekkend huis. Toch is dit slechts gebouwd op het relatief kleine eiland dat we tegenwoordig zien.

Voor kasteel Wulven was een voorburcht met ook wat gebouwen. Direct naast deze voorburcht stond de kasteelboerderij, die ook weer omgeven was door een gracht. Zijn zoon Hieronymus van Tuyll van Serooskerke wordt vanaf 1661 eigenaar. Hij wordt als Heer van Wulven op 10 september 1671 genoemd in de Oprechte Haerlemsche Courant tijdens een bijeenkomst van enkele adellijke personen.

Bezetting door de Fransen

In de zomer van 1672 bereikt het Franse leger de stad Utrecht. Ze eisen geld om de oorlog te kunnen betalen. Hieronymus van Tuyll van Serooskerke is een van de belangrijkste edelmannen. Hij krijgt op 31 januari 1673 een boete van 6000 gulden omdat hij meubels uit Amelisweerd had meegenomen. Omdat hij niet betaalt, trekken Franse soldaten bij hem in. In vier dagen tijd drinken dertien soldaten 70 kannen wijn leeg. Dit geeft nogal overlast. Op 1 februari 1673 komen er nog eens tien soldaten bij en wordt gedreigd zijn huis af te breken. Pas na betaling op 2 februari 1673 van 1000 ‘rijxdaalders’ vertrekken ze.¹⁵

Wanneer Philibert van Tuyll van Serooskerke (zoon van Hieronymus) in 1678 eigenaar wordt gebeurt er naast Kasteel Wulven al snel iets bijzonders. Kasteel Heemstede krijgt Diederick van Veldhuijsen in 1680 als eigenaar, die indrukwekkende tuinen laat aanleggen. Kasteel Wulven ligt net niet in de weg voor deze tuinen.

In 1696 koopt Pieter Paget de Bragard het huis en gerecht. Na zijn overlijden erft Hendrik van der Graeff de Vapour het huis en gerecht. Hij is predikant in Herwijnen en Benthuizen. De familie van der Graeff de Vapour wordt in de diverse bronnen genoemd als een steenrijke familie. Kasteel Wulven is een extra huis voor de familie. Zoon Hendrik van der Graeff van Vapour wordt in Benthuizen geboren en krijgt het huis en gerecht als kind automatisch in zijn bezit. Bij officiële verhuurhandelingen zoals in 1727 bij de notaris, treedt zijn moeder op.

In de 18e eeuw worden de pijlers van het toegangshek neergezet. Een bijgebouw van het huis krijgt een wapensteen van het gerecht Wulven met de familiewapens van Hendrik van der Graeff van Vapour en diens vrouw Adriana de la Barre. Deze is tegenwoordig te zien in de voorgevel van de kasteelboerderij.

Definitieve sloop

Ondanks de rijkdom van de familie gaat het in de tweede helft van de 18e eeuw niet goed met het huis. In 1795 schrijft Jacobus Kok over Kasteel Wulven: “Uitwendig heeft het huis niet veel aanziens. In zijne hoogte en zwaar muurwerk vertoont het de merkteekens van zijnen alouden luister“. Met de komst van de Fransen die geen oog hebben voor de adel is er voor het huis geen verbetering in zicht. Na zo’n 50 jaar verval wordt op 22 september 1827 Kasteel Wulven geveild en gekocht door baron Wijkerslooth de Weerdesteyn.

Bovenstaande tekening is gemaakt door Michel Mourot vanuit het zuidoosten van het kasteel. Rechts aan de toren is de wapensteen te zien, die later is verplaatst naar de naastgelegen boerderij. In de toren was het gerechtshuis van het gerecht Wulven. Volgens de tekening is baron Wijkerslooth de Weerdesteyn eigenaar en dan zou deze in 1827 zijn gemaakt. De imposante waterpartij naast het kasteel is dan verdwenen. Baron Wijkerslooth de Weerdesteyn laat het kasteel in 1828 slopen.

Huidige situatie

Momenteel is er een eiland te zien met gracht. Je krijgt hierdoor de indruk van de grootte van het kasteel. Het terrein is overwoekerd door struiken, planten en bos. Hier en daar zijn restanten van een brug te zien. Het voorhuis stond niet op dit eiland. Het terrein is niet toegankelijk.

Bovenstaande afbeeldingen vergelijken de kadastersituatie uit 1829 met de luchtfoto uit 2022. Er is een groot deel van de gracht gedempt. Het eilandje rechts dat we tegenwoordig zien, staat niet op de Kadasterkaart en mogelijk was op dat moment het rechterdeel van het gebouw al afgebroken. De Kadasteropname is gedaan tijdens de sloop van het kasteel en in 1832 gepubliceerd.

Op de naastgelegen kasteelboerderij is een wapensteen dat op het noordelijkste gebouwgedeelte zat. Verder zijn de stenen staanders van een hek uit de 18e eeuw overgebleven.

Noten

1. Holland in vroeger tijd: 18e eeuwse beschrijvingen van steden en …, Volume 11 – Coenraad Postma (1772) ↩︎
2. Stichting Utrechtse Kastelen – J. Weenink (1995) ↩︎
3. Van Wulven (Horst, Wulverhorst, Sterkenburg, Hardenbroek) – B. de Keijzer (2020) ↩︎
4. Deze datum wordt genoemd in het proefschrift van Taco Hermans: Middeleeuwse woontorens in Nederland: de bouwhistorische benadering van een kasteelvorm (2016) ↩︎
5. De heren van Amstel, 1105-1378, Th.A.A.M. van Amstel (1999) ↩︎
6. RAZU – toegang 61- inv 20, Regesten betreffende ’t Goy en Houten, 1200-1499 – M. Kemp ↩︎
7. Van Wulven (Horst, Wulverhorst, Sterkenburg, Hardenbroek) – B. de Keijzer (2020) ↩︎
8. Van Wulven (Horst, Wulverhorst, Sterkenburg, Hardenbroek) – B. de Keijzer (2020) ↩︎
9. Oorlog om Holland (herdruk), 1000-1375 – Ronald P. de Graaf (2004) ↩︎
10. Bijdragen tot de geschiedenis der Utrechtsche ridderhofsteden en heerlijkheden, deel 2 – Wittert van Hoogland (1909-1912) ↩︎
11. Utrecht voorheen en thans: tijdschrift voor geschiedenis, oudheden en statistiek van Utrecht, Volume 1;Volume 3 – N. de Monde (1844) ↩︎
12. Adel en ridderschap in Utrecht (2023) – Renger E. de Bruin ↩︎
13. Adel en ridderschap in Utrecht (2023) – Renger E. de Bruin ↩︎
14. Kerkelijke historie en outheden der zeven Vereenigde Provincien …, Volume 2 – Hugo Franciscus Heussen (1726) ↩︎
15. Aantekeningen Mr. Everard Booth, Raad-Ordinaris in den Hove Provintiaal van Utrecht en Oud-Raad ter Admiraliteyt, (bron). ↩︎