De kerk van Houten (Pleinkerk)

De eerste kerk van Houten

Periode Suidbert (695-714)

De geschiedenis van de kerk van Houten gaat zeker terug tot in de 8e eeuw. Aan het eind van de zeven eeuw zwierf in onze regio missionaris Suidbert rond. Hij was een van volgelingen van Willibrordus en daarbij had hij tot taak de regio rond Utrecht te kerstenen. Hij zetelde zich in Dorestad.

Haltna was rond die tijd onderdeel van de landstreek Dorestad. Een uithoek van het gebied dat in het zuiden, westen en noorden werd begrensd door moerassen. De weinige bewoners in Halta zijn vanaf 695 tot het Christendom bekeerd. Of de Haltnanezen een kerk hadden of iets als een kruis aan een boom is niet bekend. Maar tijdens de inval van de Friezen in het jaar 714 is dat dan zeker verdwenen.

Willibrorduskerk (725-950)

Nadat de Franken in 719 definitief de macht grijpen, komt het Christendom terug en wordt er een Houtense kerk gebouwd. Vermoedelijk gebeurt dit rond 725/730 maar het kan ook tien jaar later zijn geweest. De kerk van Houten wordt gewijd aan Willibrordus. Tot de reformatie waren er relikwieën die door Bonifatius zijn geschonken.¹ Dit betekent dat er voor het jaar dat Bonifatius stierf (754), er een kerk in Houten moet zijn geweest. Anders kan Bonifatius niet iets schenken.

Houten is daarmee een van de eerste dorpen in de Kromme Rijnstreek met een kerk. Het zal ongetwijfeld niet meer dan een klein houten gebouw zijn geweest en is enkele tientallen jaren later gevolgd door de kerk van Werkhoven. De kerk van Houten is tijdens de Deense periode tussen 850 en 922 in tact gebleven. In een negende eeuwse goederenlijst waarin de bezittingen van de Utrechtse kerk staan opgesomd die deze bezat vóór het begin van de Noormannenheerschappij, wordt Houten met kerk genoemd. Deze kerk wordt geschonken door Herlulfus.

Tufstenen zaalkerk

Na het vertrek van de Noormannen wordt er rond het jaar 950 een tufstenen zaalkerk gebouwd. Wanneer dat precies is gebeurd is onbekend. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat delen van de zuidmuur bestaan uit tufsteen uit de 10e of 11e eeuw. Hier zijn een Romaanse raamboog en delen van een raamboog waargenomen. In deze periode is er sprake van een flinke bevolkingsgroei.²

De noordelijke kerkmuur is deels gefundeerd op Romeins materiaal (dakpannen en schalen). De oude kerkhofmuur aan de zuidkant is opgegraven en was eveneens uit de 10e eeuw. Ook deze muur was van tufsteen en gefundeerd op Romeinse dakpannen en aardewerk.³ Lees ook het oudste metselwerk van Houten.

De kerk van Houten was in eerste instantie een dochterkerk van de Dom, maar viel vanaf 26 juni 1050 onder het kapittel van St. Marie.⁴ In de 13e eeuw vindt er uitbreiding van de kerk plaats met twee zijbeuken⁵ van 4.60 meter.⁶ Ook wordt er een Romaanse toren gebouwd. Fundamenten van deze toren zijn in 1975 bij onderzoek waargenomen. Het koor wordt 5 meter naar achteren verplaatst.

Oude bronnen melden dat in 1302 en 1357 er een contract werd afgesloten tussen het Kapittel en de parochianen in Houten voor het noodzakelijke onderhoud aan het gebouw.⁷ Ergens in de 14e eeuw wordt de kerk van Houten een zelfstandige parochie. In de 15e eeuw wordt aan de noordzijde een zijbeuk aangebouwd. De priesters uit deze periode zijn:

• 1486 – 1504 P. Calslager
• 1504 – 1524 H. Pothoeven
• 1524 – ? J. de Geer
• 1536 – ? H. Uyterwijck
• 1578 – 1579 Frans van Baren
• 1578 (??) – 1609 Jan van Schaijk

Onze Lieve Vrouwe Broederschap

In het jaar 1479 wordt de Onze Lieve Vrouwe Broederschap opgericht door rijkere inwoners van het gerecht ’t Goy en Houten en het gerecht Schonauwen. Met dit broederschap konden dorpelingen die minder inkomen hadden worden gesteund. Na de reformatie werd in het jaar 1631 het broederschap een protestantse instelling. Ook bewoners uit het gerecht Oud-Wulven en Waijen en het gerecht Heemstede konden toen meedoen. De inkomsten van het broederschap kwam van schenkingen en goederen (huizen en grond).

Huidige kerk

De bouw van de huidige kerktoren start in 1535. De huidige vorm van de kerk dateert uit 1678. De toren is in de loop der tijd regelmatig van vorm veranderd.

De eerste steen van de huidige toren wordt gelegd op 30 augustus 1535 en 28 jaar later is de toren klaar. Deze is zo’n 47 meter hoog. De fundering van de spits staat op een hoogte van 33,80 meter. De spits is bijna 13 meter. De toren is gebouwd naar voorbeeld van de Utrechtse Domtoren. De luidklok van de kerktoren wordt in 1563 ingezegend. Niet lang na de oplevering trekt de Reformatie door Nederland en wordt de kerk van Houten eigendom van de gereformeerden. 

In 1582 worden de goederen van de kerk van Houten in beeld gebracht. Van het kerkgebouw wordt samengevat gezegd dat deze van binnen en buiten is vergaan en er nodig onderhoud nodig is, omdat bij een storm deze het niet zal houden.⁸

In 1616 wordt de kerktoren voorzien van een uurwerk.

De kerk van Houten blijft van de beeldenstorm gespaard, maar op 1 augustus 1674 (22 juli 1674 voor de toenmalige Houtenaren) treft noodweer de Lage Landen en ook de Houtense regio. De torenspits in Houten wordt vernield en valt door het dak van het kerkgebouw. De zijbeuk aan de noordzijde raakt ook beschadigd. De kerk is een ravage.

In 1678 wordt het gebouw gerepareerd en krijgt ze haar huidige vorm. De zijbeuk verdwijnt. De klok dateert uit 1697. Op de klok staat de naam van de toenmalige schout Jaspar van Lynden.

In de 17e en 18e eeuw wijken de katholieken uit naar schuilkerken in Schalkwijk, Vechten of Jutphaas. De katholieken worden wel begraven in of bij de kerk van Houten.

In de Pleinkerk zijn tot op de dag van vandaag nog de banken te zien van de toenmalige protestantse adel. Er was een bank voor de adel van Schonauwen, Oud-Wulven en Wulven. Tijdens de renovatie van 1992 is een aantal banken verwijderd, waaronder die waarschijnlijk van Heemstede. In de kerk is een grafmonument van Diederik van Veldhuijzen, heer van Heemstede aangebracht.

De preekstoel stond voorheen aan de oostelijke zijde. Deze is verplaatst naar de westelijke zijde. Alle banken zijn dan ook omgedraaid. In de kerk is een middeleeuwse doopvont aanwezig. De doopvont heeft lange tijd gestaan in de tuin van de pastorie aan de Herenweg en functioneerde als plantenbak. De sokkel van de doopvont is nieuw. De oude sokkel van de doopvont is hergebruikt voor de preekstoel. 

Recente tijd

In 1798 worden alle kerktorens in Nederland eigendom van de burgerlijke gemeenten. De ingang van de Pleinkerk wordt verplaatst naar de zijkant.

De wet bepaalde in dat jaar ook dat de kerk behoorde aan de katholieken, omdat zij in Houten in de meerderheid waren. Maar de predikant was dermate standvastig, dat de katholieken van hun recht afzagen. Die trokken vervolgens in een nieuwe kerk aan de Loerikseweg, hetgeen in die jaren een omgebouwde boerderij was. In Houten keerde de rust weer terug. (Volkswoede in Houten).

In de jaren 1811 tot en met 1813 staat er een Chappe telegraaf op de kerktoren van Houten. De lantaarnspits uit 1750 is daarvoor aangepast. In 1865 wordt de spits veranderd van een lantaarnspits in een stompspits. De gemeente Houten is eigenaar en heeft daarvoor sloophout opgekocht.

De bevolking van Houten vindt het maar niets en burgemeester Waller regelt dat er in 1893 een nieuwe spits komt. De architect van deze spits was ooit assistent van architect Albert Tepe, die de kerk aan de Loerikseweg ontwierp. Hierdoor krijgt Houten twee kerktorens met dezelfde spits. Aan het begin van de 20e eeuw wordt er een renovatie uitgevoerd.

Bij het overlijden van koningin-moeder Emma in 1934 werd de kerkklok geluid. De houten klokkenstoel bleek daarna te zijn ontzet. Eind 1934 komt er een ijzeren klokenstoel voor terug. In 1935 krijgt de toren een bliksemafleider.

Tijdens de slag op de Grebbeberg worden overleden soldaten tijdelijk bewaard in de kerktoren. Op 23 maart 1943 wordt de klok gevorderd door de Duitse bezetter. Door iemand uit Groningen wordt de wagon met de Houtense klok op een zijspoor geplaatst en kan de klok van de ondergang worden gered. In 1945 is de klok teruggehangen.

De kerktoren wordt in de 20e eeuw gebruikt als opslag voor het ophangen en drogen van brandweerslangen. Ook de sirene van de brandweer is hier gemonteerd. In 1991 en 1992 is de kerk voor 3,2 miljoen gulden gerestaureerd. Daarbij zijn veel natuursteen elementen vervangen⁹ en zijn binnen vloeren en traptreden hersteld. Tijdens de restauratie worden oude romaanse ramen en twee zijbeuken ontdekt.

Tijdlijn

De kerk van Herlulf als middelpunt van het Oude Dorp Houten

Dit boek is een aanrader wanneer u meer wilt weten over de geschiedenis van het dorp Houten en vooral de Pleinkerk van Houten. De geschiedenis van deze kerk gaat terug tot in de vroege middeleeuwen, waardoor er veel over is te vertellen. L .M.J. de Keijzer neemt u mee naar het Houten van de middeleeuwen, de nieuwe tijd en de huidige tijd. Het boek bevat unieke informatie en is vaak geciteerd door andere werken.

Bestel bij Tussen Rijn en Lek

Noten

1. De kerk van Herlulf als middelpunt van het Oude Dorp Houten – L.M.J. de Keijzer (1995) ↩︎
2. Renger de Bruin schrijft in ‘Adel en ridderschap in Utrecht (2023)’ dat na de terugkeer van de Utrechtse bisschop uit zijn ballingschap, de welvaart toenam en eveneens de bevolking. ↩︎
3. De kerk van Herlulf als middelpunt van het Oude Dorp Houten – L.M.J. de Keijzer (1995) ↩︎
4. In kringen van Kanunniken. Munsters en kapittels in het bisdom Utrecht – K. van Vliet (2002) ↩︎
5. In 1992 is door Leen de Keijzer de fundering van een zijbeuk uit de 13e eeuw gevonden, Houtens Nieuws, 22 oktober 1992 ↩︎
6. Fundamenten zijbeuk ontdekt, Utrechts Nieuwsblad, 26 oktober 1992 ↩︎
7. Archief voor kerkelijke en wereldlijke geschiedenis van inzonderheid van Utrecht (1838) ↩︎
8. RAZU – toegang 61- inv 21, Regesten betreffende ’t Goy en Houten, 1500-1599 – M. Kemp  ↩︎
9. Restauratie Houtense toren in januari, Utrechts Nieuwsblad, 7 december 1990 ↩︎