Late middeleeuwen

1050 – 1500 na Chr.

Na de vroege middeleeuwen vallen we onder de Duitse keizer in het ‘Roomse Rijk‘. Vanaf de 12e eeuw ook wel ‘Heilige Rijk’ genoemd en weer later het ‘Heilige Roomse Rijk”. De Duitse keizer had zijn rijk onderverdeeld in graafschappen, hertogdommen en bisschopsdommen. Houten valt onder Het Nedersticht waar de bisschop van Utrecht de leiding heeft.

Kloosters en boerderijen

In de stad Utrecht ontstaat vanaf het jaar 1050 een rijk kloosterleven. Er zijn uiteindelijk een stuk of vijf kapittels, waarbij die van St Marie de meeste rechten over Houten bezit en waar een deel van de oogst naar toe ging. Op de hogere gronden van het Houtens landschap zijn verschillende grotere boerderijen te vinden. De namen die we kennen zijn o.a. de Loerikerhofstede en de Oostrummerhofstede. Ook in Schonauwen (voorganger kasteel), Westrum en bij Heemstede lijkt een grotere boerderij te hebben gestaan.

Ontginningen in de late middeleeuwen

In de elfde en twaalfde eeuw wordt het gebied ten westen en noorden van Houten ontgonnen. De Rijn bij Wijk bij Duurstede wordt afgedamd. Om Utrecht weer met het Rijnsysteem te verbinden wordt tussen 1122 en 1148 de Vaartsche Rijn doorgetrokken naar de Lek.

In die tijd volgen ook de Schalkwijkse ontginningen waardoor het landschap behoorlijk verandert. Schalkwijk ontstaat in 1136 en ’t Waal is een eeuw eerder al verschenen. Verschillende kerken worden in de huidige gemeente Houten gebouwd. Als tijdens storm in 1170 het zeewater tot aan de stadspoort van Utrecht staat, lijkt onze regio er weinig last van te hebben.

Dorpen in de late middeleeuwen

Er verschijnen ook nieuwe ontginningsdorpen; ’t Waal en Schalkwijk. Vaak bestaat het dorp of gehucht uit een cluster huizen op enige afstand en soms is er een kerk.

-200 / 1998	Loerik	Keltisch dorpje, later middeleeuwse hoeve
695 / heden	Haltna	Frankisch kerkdorp
550 / 1250	Tuur	Boerderijdorpje
800 / 1250	Westrum	Boerderijdorpje
800 / heden	Oostrum/ ’t Goy (kerk)	Kasteeldorp
950 / 1840	Tull / Honswijk (kerk)	Klein dorpje langs de Lek met een kerk
950 / 14e eeuw	Honswijk	Buurtschap bij de Groeneweg
950 / heden	’t Waal (kerk)	Ontginningsdorp
1136 / heden	Schalkwijk (kerk)	Ontginningsdorp
Onbekend	De Heul	Buurtschap
10e – 13e eeuw	Gouw/graafschap opgooi	Houten, ’t Goy, Pothuizen
8e – 13e eeuw	Gouw Lek en IJssel	Honswijk, Tull en ’t Waal
8e – 13e eeuw	Gouw Niftarlake	Wulven, Oud-Wulven, Heemstede, Vechten

De ontginningen worden bestuurd door lokale machthebbers die vanaf 1250 een kasteel in hun nieuwe land bouwen. Vanuit Kasteel Schonauwen wordt de polder Vuylcop bestuurd, vanuit Kasteel Schalkwijk de Schalkwijkse ontginningen en vanuit Kasteel Wulven de ontginningsgebieden in het westen van Houten. Ook verschijnen er boerderijen zoals Hennesprong (1247), Overdam (1357) en Wickenburgh (1381).

Gewelddadige periode

In het jaar 1101 wordt Holland voor het eerst genoemd. Geleidelijk aan wordt de wereldlijke macht van de Bisschop van Utrecht zwakker. Vooral Holland en Gelre zouden de komende eeuwen regelmatig oorlog voeren met Het Sticht. Vanaf het jaar 1300 krijgen ook burgers meer macht in de stad. Ze zijn vaak georganiseerd via de gildes.

De edelen in de kastelen worden opstandiger en het komt tot confrontaties met het bestuur in Utrecht. Ook zijn er oorlogen met Holland en Gelre. De meeste oorlogen met Holland vinden plaats buiten de Houtense regio. Pas in 1355 valt Holland vanuit Wijk bij Duurstede Het Sticht binnen.

Kastelen waarvan de eigenaar voor de kant van Holland heeft gekozen, worden door de bisschop belegerd en soms afgebroken. De komst van buskruit en kanonnen in de 14e eeuw zorgt voor een nieuwe fase in de oorlogsvoering. Het geweld betekent uiteindelijk de vernietiging van de kastelen Marckenburg, Ten Goye, Wulven, Westenstein, Blommesteyn en Schalkwijk I. Enkele kastelen worden herbouwd.

Plunderingen

In 1315 plundert Ghisebrecht Utengoye tijdens een hongersnood delen van Het Sticht. Roofridder Jan van Rhijnestein uit Cothen slaat in 1396 toe. Hij plundert het dorp Oostrum en wat hij niet mee kon nemen steekt hij in brand. In 1421 worden Houten en Loerik geplunderd door soldaten uit Gelre. Rond het jaar 1350 woedt de pest. Velen sterven.

Grensgebieden verschuiven

Het zuiden van de huidige gemeente Houten (Schalkwijk en Tull en ’t Waal) valt in de Late Middeleeuwen onder de Heer van Culemborg en/of Heer van Vianen. Deze steden werken samen met Holland, Gelre of vormen een vrijstaat. Wel blijft de bisschop van Utrecht de hogere rechtsmacht in dit gebied houden. Het gerecht ’t Goy en Houten valt onder Het Sticht en staat onder directe invloed van de Bisschop. Na de Arkelse oorlogen aan het begin van de 15e eeuw komt er rust in de regio.

Klimaat koelt af

Gedurende de Late Middeleeuwen is er sprake van het Middeleeuws Klimaat Optimum (1170 – 1430). Een periode waarbij de temperatuur hoger lag dan het duizendjarig gemiddelde van 9 graden. Deze periode met zachte winters en warme zomers beleefde een hoogtepunt rond het jaar 1230. Vanaf het jaar 1416 worden de winters plotseling kouder. In het jaar 1430 begint de Kleine IJstijd.

Tijdlijn

Jaartal	Gebeurtenis
±1050	Ontginningen Wulven + Waijen
±1100	Kapel Oostrum
1122	Afdamming Rijn
1126	Ontginningen Schalkwijk
1136	Ontstaan Schalkwijk
1140	Lek bedijkt
±1140	Mottekasteel Schalkwijk
±1150	Kerk Tull
1164	Kerk Schalkwijk
1233	Doorbraak Lekdijk
±1240	Kasteel Schalkwijk I
1247	Versterkte boerderijen
1261	Kasteel Schonauwen
1296	Kasteel Wulven
±1300	Veerverbindingen Lek
±1300	Vuylcop gebouwd
1304	Slag met Vlamingen bij Lek
1317	Belegering kasteel Ten Goye
1338	Kerk ’t Waal
1342	Grote overstroming
1350	Pest
1353	Oorlog Jan van Arkel IV
1374	Extreem grote overstroming
1381	Wickenburgh gebouwd
1396	Oostrum geplunderd
1400	Kapel ’t Gooi wordt kerk
1401	Arkelse oorlogen (tot 1412)
1417	Kerk Honswijk verwoest
1421	Houten/Loerik geplunderd
1430	Start Kleine IJstijd
1496	Overstroming Lekdijk

Deze pagina is gewijzigd op 9 juni 2025