Amsterdam-Rijnkanaal

Het Amsterdam-Rijnkanaal bij Houten is gegraven tussen 1933 en 1952. Tijdens de Tweede Wereldoorlog lagen de werkzaamheden stil.

Het Amsterdam-Rijnkanaal is de opvolger van het Merwedekanaal. Deze liep sinds 1892 ten westen van de gemeente langs en boog vanuit Utrecht af richting Vianen. Het Amsterdam-Rijnkanaal loopt daartegen door de gemeente Houten naar Wijk bij Duurstede en Tiel.

Doordat de waterstand in Wijk bij Duurstede even hoog is (-0,4 meter NAP) als in Amsterdam, hoeft de scheepvaart niet door sluizen te varen. Het kanaal heeft een diepte van 7 meter en is ontworpen door hoofdingenieur van de Utrechtse waterstaat Anton Mussert. Later bekend als oprichter en leider van de NSB in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Aanleg Amsterdam-Rijnkanaal

De aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal in de jaren 30 was een werkgelegenheidsproject. De plannen werden in 1926 gepresenteerd.¹

Het traject tussen Jutphaas en Wijk bij Duurstede was gepland voor 1942. Baggermolens brachten de grond uit het kanaal naar boven, welke werd gestort bij de grondbergplaats in de Wijkerbroek. (Alleen de grond tussen de Schalkwijksebrug en Wijk bij Duurstede). De baggermolens uit Jutphaas en uit Wijk bij Duurstede zouden elkaar dan ontmoeten bij de Schalkwijksebrug.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de werkzaamheden stilgelegd. Het kanaal was toen al deels gegraven. Alleen nabij de spoorlijn was het nog niet gereed. Na de oorlog werden de werkzaamheden afgemaakt en op 21 mei 1952 was het kanaal met 10 jaar vertraging gereed.

De aanleg van het kanaal betekende dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie niet meer zou kunnen functioneren. Daarom werd op de splitsing van het Lekkanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal een Plofsluis gebouwd.

Bruggen en veerwagen

Het kanaal splitste de toenmalige gemeente Houten in twee delen. Vooral in de Hoonpolder werden veeboeren door het kanaal van hun land afgesloten. Daarop werd in 1949 een veerwagen (pont) ingesteld. Deze veerwagen reed over een rails naar de overkant. Op 1 november 1972 werd het veer uit dienst genomen. De straatnaam Veerwagenweg herinnert nog aan deze periode.

Het kanaal liep aan de noordzijde van de gemeente Schalkwijk richting Wijk bij Duurstede. Alleen vlakbij de Goyerbrug kwamen enkele hectares van de gemeente Schalkwijk aan de noordzijde van het Amsterdam-Rijnkanaal te liggen. Een veerwagen in dit deel was niet nodig.

De Schalkwijksebrug (autoverkeer) is op 22 augustus 1950 opengesteld. Tegelijkertijd met de bouw van de autobrug is de Schalkwijkse spoorbrug aangelegd. Hiervoor werd de spoorlijn enkele tientallen meters naar het westen opgeschoven.

De Schalkwijkse brug is een belangrijk kruispunt. Hier kruist het treinverkeer met de toen nog doorgaande autoroute en de scheepvaart. De bouw van de Schalkwijksebrug begon in 1938. In 1939 stonden er landhoofden voor het viaduct met de Schalkwijkseweg. Een dragline groef het zand op in het tracé van het kanaal en stortte dit in een trein met kiepwagentjes. Deze stoomtrein met kiepwagentjes reed onder de bestaande spoorlijn door en stortte de grond o.a. voor de lange oprit van de spoorlijn. Elders in het kanaal was een elektrische zandzuiger actief, die de naam ‘Jan’ droeg. De bouw hiervan is te zien in ‘Utrecht in woord en beeld‘.

In 1952 werd het Amsterdam-Rijnkanaal in gebruik genomen. In het zuidoosten van ’t Goy werd in 1938 de Goyerbrug aangelegd. Alle drie de bruggen lagen in die periode al in de toenmalige gemeente Houten.

Wegen langs het kanaal

Langs het kanaal ligt aan weerszijde een kanaaldijk met weg. Deze kanaaldijk is in de jaren negentig door Rijkswaterstaat in slechte staat overgedragen aan de gemeente Houten. Aan de noordkant is de kanaaldijk veranderd in een wandel- en fietsroute. Aan de zuidkant is de kanaaldijk nog steeds slecht tussen Schalkwijk en de Lekdijk.

Verbreding Amsterdam-Rijnkanaal

Tussen 1961 en 1963 werd het kanaal verbreed van 58,5 meter naar 70 meter.

In 1965 begonnen de werkzaamheden om het kanaal nog meer te verbreden. Het kanaal werd 100 tot 130 meter breed en 5 tot 6 meter diep. Zowel aan de noord- als zuidzijde werd het kanaal verbreed. In 1979 was dit gereed.

Voor de verbreding werden ook de bruggen vervangen. Tevens werd het rijdend pontveer uit dienst gehaald. Op 19 juli 1973 werd de nieuwe autobrug naar Schalkwijk opengesteld. In 1976 werd de Schalkwijkse spoorbrug vervangen. Hiervoor was in 1975 de bestaande spoorbrug 20 meter verschoven en op de pijlers van de oude autobrug geplaatst.

De Goyerbrug werd in 1975 vervangen door een langere brug. De oude Goyerbrug is in 1978 gesloopt.

In 1980 is een vierde brug over het kanaal aangelegd voor de snelweg A27. In dezelfde periode werd het kanaal om de Plofsluis heen gelegd en sneuvelde een deel van de Batterij aan de Overeindseweg. Sinds 2015 is het opnieuw mogelijk om bij de Plofsluis het kanaal over te steken.

In 2012 is de autobrug over het Amsterdam-Rijnkanaal opgeknapt. De brug is gezandstraald en van nieuwe coating voorzien. Ook werden spandraden onder de brug aangebracht en werd deze 28 centimeter hoger opgetakeld.²

Droogte na de aanleg

De aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal bij Houten en Wijk bij Duurstede zorgde voor verdroging van de vruchtbare fruitteeltgronden. Het grondwater stroomde van de hogere stroomruggen in het kanaal. Het grondwaterpeil daalde van 70 centimeter naar 1 meter 70. Bij het ontwerp van dit kanaal in 1930 was dit al bekend, maar men zette de plannen toch door.³

In de jaren 70 kwamen er parallelle sloten langs het kanaal en steeg het grondwaterpeil iets. Door de drogere gronden gingen de fruittelers vanaf halverwege de jaren 60 beregenen. Deze beregeningsinstallaties bleken een uitkomst voor bescherming van de laagstambomen tegen nachtvorst. Schalkwijk werd door het kanaal een stuk droger en de landerijen werden beter begaanbaar.

Diverse zaken rond het Amsterdam-Rijnkanaal

• Sinds 1970 wordt de Varsity gehouden in het Amsterdam-Rijnkanaal. In de jaren 70 bij de Plofsluis, daarna bij de Schalkwijksebrug.
• In 2013 verscheen langs het kanaal Windpark Houten.
• Sinds de aanleg van het kanaal zijn ongeveer 12 verkeersdoden gevallen. Het betreffen auto’s die in het kanaal terecht zijn gekomen of ongelukken met auto’s en motor bij de verschillende bruggen.
• Door de hoge rechte kanten is het kanaal een dodelijke barrière voor dieren. Hier en daar zijn fauna uitreedplaatsen gemaakt.
• Door de hoge rechte kanten is het kanaal een klotsbak. Tot op flinke afstand is vooral in de winternachten het geklots van het kanaal te horen.

Tijdlijn van het kanaal

Noten

1. De Vijfheerenlanden 21 augustus 1926 ↩︎
2. Trefpunt Houten – 22 augustus 2012 ↩︎
3. De standaard – 3 oktober 1930 ↩︎