Vroege middeleeuwen

450 – 1050 na Chr.

De vroege middeleeuwen is een periode van 600 jaar die wordt verdeeld in vier perioden:

• Volksverhuizingstijd
• Merovingsche tijd
• Karolingische tijd
• Ottoonse periode

Aan het begin van de middeleeuwen wonen er weinig mensen in Houten. Het huidige Schalkwijk (met uitzondering van Pothuizen) en delen van Tull en ’t Waal zijn vanwege aanhoudende overstromingen veranderd in een moeras. De hogere gronden van Houten en ’t Goy zijn bosrijk. De door de Romeinen gecultiveerde akkers zijn verdwenen. De Frankische stammen zijn achter de Romeinen aangegaan. Formeel vallen we onder Noord-Gallië, maar praktisch is Houten een soort niemandsland.

Bevolking

De daling van bevolking lijkt aan het begin van de Vroege Middeleeuwen in heel Europa voor te komen. Aan het begin van de jaartelling woonden er 70 miljoen mensen in Europa, rond 500 na Chr. waren dat 20 tot 30 miljoen. Reden zijn hongersnood, oorlogsgeweld en vooral epidemische ziekten die met volkeren uit Noord-Europa werden meegevoerd.

In het jaar 536 is er een vulkaanuitbarsting op IJsland, waarna 18 maanden de zon niet schijnt. In het jaar 539 is er een vulkaanuitbarsting in El Salvador, waarna de zon weer weg is. Wereldwijd steekt de Pest van Justinianus op.

Incidentele bewoning

Incidenteel is sprake van bewoning op de hogere delen van het landschap van Houten en ’t Goy. Vanaf het jaar 600 neemt de bevolking toe. De regio ligt in de grensstreek van de Franken (Rhenen en Tiel) en de Friezen (Katwijk). Gedurende een groot deel van de 7e eeuw zijn we Fries en voeren de Friezen en Franken regelmatig oorlog met elkaar. In het jaar 719 komen de Franken definitief aan de macht.

Onder de Franken komt er structuur. De bevolking wordt bekeerd tot het Christendom. De kerk krijgt een belangrijke rol. Bestuurlijk wordt het Frankische Rijk opgedeeld in gouwen. Het Kromme Rijngebied valt grotendeels onder de landstreek Dorestad, een handelsplaats van grote alure. Ook de boeren in de omgeving profiteren van de bloeiende economie.

Noormannen

Vanaf het jaar 834 komt er weer onrust en roven de Vikingen (Denen) regelmatig de streek leeg. Vanaf het jaar 850 krijgen ze in onze streek de macht. Wanneer de Friese graaf Gerulf aan het eind van de 9e eeuw de Vikingen verslaat, krijgt hij het voor het zeggen in onze regio. De bevolking is dan afgenomen.

Middeleeuwse dorpen

In de tiende eeuw worden Haltna (Houten), Lorek (Loerik) en Tuur (aan de Tuurdijk) voor het eerst genoemd. Door bisschop Radboud wordt rond 900 een lijst opgesteld met bezittingen van de kerk uit de negende eeuw, uit de periode voordat de Noormannen de macht grepen.

Belangrijker dan de dorpen zijn de grotere boerderijen. Zij vormden het centrum van een domein, waar meerdere boeren aan waren verbonden.

Na het verdwijnen van Dorestad rond het jaar 900 krijgen de nazaten van de Friese graaf Gerulf de macht in de regio. We vallen dan onder het gouw Opgooi. Ter hoogte van het huidige Goysedorp verschijnt een mottekasteel Ten Goye. De bevolking groeit snel in de tiende eeuw.¹

Het nog niet ontgonnen deel Wayen en Oud-Wulven valt onder Niftarlake en het gebied rond Tull en ’t Waal valt onder het gouw Lek en IJssel.

Dorpen en gouwen/graafschappen in de vroege middeleeuwen

In de tiende of elfde eeuw wordt in Haltna een stenen kerk met een toren in Romaanse stijl gebouwd. De stad Utrecht ontwikkelt zich snel tot het religieus centrum van Nederland en heeft de handelsactiviteiten overgenomen van Dorestad.

Tijdlijn

Noten

1. Adel en ridderschap in Utrecht (2023) – Renger E. de Bruin ↩︎