Grote brand kasteel Heemstede (1987)

Op 10 januari 1987 breekt er brand uit in kasteel Heemstede. De oorzaak van de brand is niet bekend, maar voor veel Houtenaren was destijds duidelijk dat er sprake was van brandstichting. Tijdens het uitbreken van de brand vroor het 9 graden. Het kasteel veranderde in een ijspaleis.

De brand wordt geblust door de brandweer van Houten, Schalkwijk en Nieuwegein. Vanuit Utrecht wordt een hoogwerker beschikbaar gesteld. In totaal zijn bijna 60 brandweermensen bij de brandbestrijding betrokken. De brand duurt tot halverwege de middag. Vanwege instortingsgevaar moet de brandweer de gietijzeren schoorsteen omtrekken.

09:08 uur – Eerste melding brand Kasteel Heemstede

De brand wordt het eerst waargenomen door de zoon van een van de buren. Die ziet rond 9 uur een rode gloed en rook uit het kasteel komen. Vervolgens springen de ramen en slaat het vuur over naar een hogere verdieping. De brand wordt gemeld aan de brandweer.

Terwijl de meldkamer in Utrecht de melding over de uitslaande brand aan het verwerken is, komen er vijf andere meldingen binnen. De Houtense brandweer is binnen tien minuten aanwezig. Het vuur is uitgebroken in de grote zaal aan de achterzijde op de begane grond.

De brand wordt door de harde wind aangewakkerd. Het gebouw verandert al snel in een brandende fakkel. De brand is volgens de politie achteraf gezien rond half 9 die ochtend uitgebroken.

Tijdlijn aankomst brandweer

• 9.08 uur – Brandmelding door de buren.
• 9.12 uur – Tankautospuit Houten 962 vertrekt.
• 9.13 uur – Hulpverleningswagen Houten 968 vertrekt.
• 9.17 uur – Brandweer Schalkwijk wordt gealarmeerd.
• 9.18 uur – Tankautospuit Houten 962 komt ter plaatse.
• 9.20 uur – Hulpverleningswagen Houten 968 komt ter plaatse.
• 9.20 uur – Tankautospuit Schalkwijk 972 vertrekt.
• 9.27 uur – Commandant Houten komt ter plaatse.
• 9.30 uur – De brand wordt vastgesteld op een uitslaande middelbrand
• 9.31 uur – Tankautospuit Schalkwijk 972 ter plaatse.

Eerste aanval brandweer

De manschappen van de Houten 962 zien gelijk dat het totaal mis is. De slangen worden uitgerold en in de gracht wordt een wak geslagen om water te kunnen oppompen. De ondercommandant die met de Houten 968 is aangekomen geeft opdracht met tien brandweermannen een binnenaanval uit te voeren. Hiervoor worden vijf lagedrukstralen gelegd.

Nadat de brandweercommandant ter plaatse komt, wordt de brand geclassificeerd als: middelbrand uitslaand. Tankautospuit Schalkwijk 972 krijgt onderweg naar Houten de opdracht een waterleiding aan te leggen tussen het brandende kasteel en het Amsterdam-Rijnkanaal. Over een afstand van 400 meter leggen ze een leiding aan, die een waterkanon voedt.

Schilderijen gered

Met beschermende kleding en ademlucht wordt het brandende kasteel betreden. Maar de brandweer kent het pand niet. De eigenaar had keer op keer geweigerd om de brandweer toe te laten. Het gebouw uit het jaar 1645 blijkt erg brandbaar, omdat in het plafond stro is verwerkt en de muren zijn voorzien van linnen schilderijdoeken. De vuurhaard wordt nauwelijks bereikt door de brandweer en het is binnen erg heet. De mannen spuiten elkaar nat om af te koelen.

Tegelijkertijd worden schilderijen uit de vertrekken gehaald die nog bereikbaar zijn. Dit lukt gedurende 30 minuten. Zeven schilderstukken zijn daarbij gered, 23 schilderijen verdwijnen in de brand. De schilderijen worden naar het koetshuis gebracht en zijn later naar het Centraal Museum in Utrecht gegaan.

Rond 09.55 uur – terugtrekken brandweer

Op het moment dat de eerste vlammen door het dak komen, informeert eigenaar Jos Schadé over instortingsgevaar van de steunconstructie van de schoorsteen. Deze schoorsteen staat op een soort tafel van beton en staalbalken. Direct wordt besloten de binnenaanval te staken en ook geen schilderijen te redden. De brandweer van Houten is hem dankbaar voor deze informatie.

Door de aanwezigheid van de gracht kan de brandweer ook van buitenaf niet dichtbij de vuurhaard komen. De Houtense brandweermannen proberen daarom door de ramen naar binnen te spuiten. Het waterkanon dat door de Schalkwijkse brandweer wordt gevoed, blijkt door de lange leiding een te lage druk te hebben om de vuurhaard goed te kunnen bereiken.

Het is een koude klus. Buiten vriest het matig. Tijdens het uitbreken van de brand is het -9 graden. Naast de lage temperatuur staat er ook een flinke noordoostenwind (windkracht 4), zodat het aanvoelde of het -20 graden is. Brandweermannen warmen zich op aan de uitlaat van de brandweerauto en de motor van de brandweerpomp.

Hoogwerker Utrecht ingeschakeld

Om het vuur op de zolder te kunnen bestrijden wordt om 10.03 uur assistentie gevraagd aan de Brandweer Utrecht voor een hoogwerker. Hierna rukt de Utrecht 905 uit vanuit de post Utrecht-Zuid. Zeven minuten later is die ter plaatse. Om 10.43 uur is er een tweede waterkanon actief vanaf de hoogwerker.

Brand meester gevolgd door ‘grote brand’

Drie minuten later om 10.46 uur brandt het kasteel over alle verdiepingen, behalve de kelder. Toch wordt het sein ‘brand meester‘ gegeven. Dat lijkt iets te vroeg en na 30 minuten wordt er ‘grote brand‘ gegeven. Daarbij wordt de assistentie ingeroepen van de brandweer Nieuwegein. Die zorgt voor een derde waterkanon vanaf de zijkant. Een fotograaf van de brandweer Nieuwegein was kennelijk al eerder aanwezig, gezien de foto’s die door hem uit de beginfase van de brand die zijn gemaakt.

Tijdlijn aankomst brandweer Utrecht en Nieuwegein

• 10.04 uur – Hoogwerker Utrecht 905 rukt uit.
• 10.11 uur – Aankomst hoogwerker Utrecht 905.
• 10.43 uur – Waterkanon in bedrijf op hoogwerker 905.
• 10.46 uur – brandmeester gemeld.
• 11.02 uur – Alarmering Nieuwegein-Noord 914.
• 11.03 uur – De brand is nu definitief een ‘grote brand’.
• ??.?? uur – Aankomst Nieuwegein 914.

De brand trekt veel aandacht. De rijkspolitie zet daarom een deel van de weg af om de brandweer doorgang te kunnen bieden. Aan het begin van de middag is de brand redelijk onder controle. Rond kwart voor 1 trekt de hoogwerker zich terug. Een uur later trekt Nieuwegein 914 zich terug en weer een uur later Schalkwijk 972.

16:30 uur – omtrekken van de toren

Tijdens het nablussen ontstaat er ijsvorming. In combinatie met de aanwezige mist verandert het kasteel in een spookachtig tafereel. Later klaart het op en breekt de zon door.

De brandweer huurt een telescoopkraan bij de firma van der Tol. Vanuit een bak aan de kraan wordt vervolgens de toren geïnspecteerd. De stalen balken blijken 10 centimeter te zijn doorgezakt, waarna rond 16.30 uur wordt besloten om de toren om te duwen. Hiervoor is slechts een geringe tik door de giek van de kraan nodig. Tijdens zijn val verplettert de toren de gehele achtergevel over alle verdiepingen.¹

Op de linkerfoto schijnt de doorgebroken zon op de toren. Op de rechterfoto is de zon onder. Op 11 januari gaat de zon om 16.51 uur onder.

Tijdlijn afbouwen brandweerinzet

• 12.48 uur – Hoogwerker Utrecht 905 rukt in.
• 13.40 uur – Tankautospuit Nieuwegein 914 rukt in.
• 14.27 uur – Tankautospuit Schalkwijk 972 rukt in.
• ??.?? uur – Telescoopkraan komt aan.
• 16.45 uur – Toren krijgt een zetje en stort in
• 18.13 uur – Tankautospuit Houten 962 en hulpverleningswagen Houten 968 rukken in

Drukte bij Schalkwijkse brandweer

De brandweer van Schalkwijk is halverwege de middag ingerukt. Maar krijgt ’s avonds opnieuw een melding van een grote brand bij boerderij De Beesd aan de Achterdijk. Ook de Houtense brandweer die net een uur terug is, assisteert in Schalkwijk.

Nablussen op zondag

Zondag 11 januari keert de brandweer van Houten twee keer terug om de ravage te inspecteren en na te blussen. De eerste keer gebeurt dit tussen 14.00 en 16.24 uur. Zowel de 962 als 968 rukken uit. De tweede keer is tussen 19.00 en 21.00 uur. Daarbij wordt een waterkanon ingezet.

Eigenaar kasteel Heemstede

Het kasteel is sinds 17 januari 1973 eigendom van de medical library foundation uit Zurich en de medische bibliotheek Amsterdam. Kasteel en stichting waren volgens het NRC een privéproject van Jos Schadé, die we nog kennen als nep-deskundige tijdens de Apollolandingen in 1968 en 1969. Het Utrechts Nieuwsblad schrijft op 28 februari 1987 dat er wel een voorzitter was. Tot 1977 was dat P. Biersteker, die nog nooit een bestuursvergadering heeft bijgewoond en na 1979 is dat een Zwitserse advocaat.

Een andere eigenaar blijkt jeugdvriend Piet Biersteker te zijn. De bedoeling is om er een bibliotheek en een conferentieoord te vestigen. Er wordt 375.000 gulden voor de koop betaald. Het kasteel is in 1974 gerestaureerd, maar nooit in gebruik genomen.

Er volgt een periode waarbij de stichting wordt geconfronteerd met chaos in de boekhouding en er is misbruik van subsidies binnen de stichting. Het duurt vier jaar voordat de kluwen in de boekhouding van de stichting van Schadé is ontrafeld. Piet Biersteker breekt met Jos Schadé. De activiteiten van de stichting medische bibliotheek worden verplaatst naar een pand in de Uithof (Utrecht). Het kasteel staat daardoor weer vooral leeg. Ook tijdens de brand in 1987 is het kasteel niet in gebruik. Alleen in het poortgebouw wonen mensen.

Kranten uit die tijd schrijven dat het kasteel al in 1985 was verkocht aan een groep projectontwikkelaars met golfbaanplannen. De Medische Bibliotheek was juridisch eigenaar en de projectontwikkelaars waren economisch eigenaar. Maar de betrokkenen werpen na de brand in de media mistgordijnen op over de situatie.

Kritiek op brandweer Houten als mistgordijn

Een zo’n mistgordijn wordt 6 weken later door eigenaar Jos Schadé opgeworpen, door de aandacht te verleggen naar de brandbestrijding. Hij uit volop kritiek en zegt in het Utrechts Nieuwsblad dat de brandweer er regelmatig heeft geoefend. Verder zegt Schadé dat hij binnen is geweest en zag waar de brand is ontstaan en bluste de brandweer verkeerd. Schadé beweert dat de brandweer slangen had uitgerold zonder water en dat het de brandweer kennis en inzicht ontbreekt. Ook was de melding voor de brandweer uit Utrecht te traag, volgens zijn inzicht.

De brandweercommandant van Houten reageert geschokt. Deze laat in een weerwoord weten dat Schadé niet binnen is geweest. Ook heeft de brandweer nooit kunnen oefenen. Aan de hand van de tijdmeldingen (ook hierboven vermeld) is duidelijk dat de brandweer wel snel werd gealarmeerd en aanwezig was. Ook de buren die de brand hadden gemeld bevestigen dit.

Schadé die de brandweer informeerde over het instortingsgevaar van de toren, vindt dat de toren had kunnen blijven staan. Burgemeester Bransen neemt het vervolgens op voor het besluit van de gemeentelijke bouwkundige en brandweer om de toren omver te trekken. Schadé blijkt na de brand vooral onvindbaar te zijn en ook de gemeente Houten krijgt hem niet te spreken. Alleen via één persoon die in het bijgebouw van Kasteel Heemstede woont kan de gemeente Schadé bereiken. Het is dan ook knap dat zes weken na de brand, alsnog een journalist van het Utrechts Nieuwsblad Schadé heeft kunnen bereiken.

Brandstichting kasteel Heemstede

Veel inwoners van Houten vermoedden dat er sprake is van brandstichting. Het kasteel is verlaten en de verwarming is uit. Zowel het water als elektra van het kasteel waren afgesloten. Kortsluiting is daarmee als oorzaak uitgesloten. Een deel van de inventaris was al uit het kasteel verwijderd, omdat het kasteel een nieuwe eigenaar (Projectontwikkelaar Imanagement BV) zou krijgen.

De politie vermoedde ook brandstichting en heeft intensief naar aanwijzingen gezocht. De technische recherche van de Rijkspolitie laat een week later via de krant weten de oorzaak niet het hebben gevonden. Wel wordt brandstichting niet uitgesloten. 

Eigenaar opvallend snel aanwezig

Op het moment van de brand is de eigenaar razendsnel aanwezig bij het lege kasteel. Omwonende Dorothy Beynes Heijmeijer zegt in Trouw (24 juni 2014) dat Jos Schadé met een rare snor daar rondliep. “Iedereen in de buurt zei dat hij het gedaan had. Op televisie klaagde Schadé dat zijn hele bibliotheek was verbrand, maar een week voor de brand was ik in het kasteel en er was er geen boek te bekennen.”

In 2020 verschijnt het boek Het Stichtse Landsiraad. Auteur Lisman schrijft dat rond 9.30 uur, dus ongeveer 12 minuten na het aankomen van de brandweer, J.P. Schadé van de stichting op het terrein aanwezig is en de brandweer sommeert te stoppen met het blussen van de brand. Uit navraag van Oudhouten.nl aan een aantal Houtense brandweermannen die betrokken waren bij deze brand, blijkt dat dit niet klopt. Schadé heeft niet gesommeerd te stoppen met blussen en dit zou ook niet zijn geaccepteerd door de Houtense Brandweer. Wel wordt in een krantenbericht uit die tijd dit zo beschreven, hetgeen vermoedelijk als bron voor het boek is gebruikt.

Prof. Dr. J. P. Schadé duikt in de jaren 90 en 00 op met nieuwe medische publicaties. Hij blijkt daarbij verbonden te zijn aan de Universiteit Utrecht. Zijn laatste uitgave is uit 2010. Ook was hij in 2009 lid van de Gezondheidsraad.

Kasteel Heemstede moest en zou verdwijnen

Lisman maakt in zijn boek duidelijk dat het behoud van het kasteel geen prioriteit voor de eigenaar en toekomstige eigenaar had:

• Kasteel Heemstede wordt in november 1987 verkocht aan de projectontwikkelaar voor hetzelfde bedrag, dat voor de brand in een voorlopige koopovereenkomst was afgesproken. Kennelijk heeft het kasteel geen waarde voor de nieuwe eigenaar en gaat het om de grond.
• De nieuwe eigenaar neemt geen maatregelen om Heemstede te beschermen tegen weer en wind. Een subsidie hiervoor ter hoogte van f 240.000,- wordt ontvangen en direct teruggestort met de mededeling: “niet gewenst”. Pas na persoonlijk ingrijpen van de Commissaris van de Koningin neemt de projectontwikkelaar vijf jaar na de brand beschermingsmaatregelen.
• Er waren plannen in 1988 om de status van Rijksmonument van Heemstede af te halen. Dankzij ingrijpen van minister Eelco Brinkman blijft het kasteel op de monumentenlijst.
• De nieuwe eigenaar wilde appartementen en een congrescentrum bouwen in het kasteel. De gemeente Houten vond deze plannen prachtig, maar de provincie lag dwars.
• De projectontwikkelaar die ondertussen plannen heeft voor een hotel, gooit na een aantal jaar de handdoek in de ring. Aanleiding is het plan van Chriet Titulaer om vlakbij het Hotel van de Toekomst te bouwen.

In de periode 1999 tot 2002 is het kasteel door de nieuwe projectontwikkelaar WCN (het latere Phanos) herbouwd. Met name directeur Geert Ensing was hier een drijvende kracht bij.

Noten

1. Bij toeval kwamen tijdens of na de restauratie bouwtekeningen van het kasteel boven water. Hierop stond ook de torenconstructie uitgetekend. De staalconstructie daarvan had een ietwat doorgezakte vorm. Achteraf was de constructie dus nog in originele staat en sterk gebleven ondanks de enorme hitte van de brand. ↩︎