Inhoud

Op 16 januari 1795 marcheren Franse soldaten bij Wijk bij Duurstede het Kromme Rijngebied binnen.¹ Vanaf 19 januari wordt de Bataafse Republiek uitgeroepen. Daarmee begint de Franse tijd. Het wordt een 18-jarige periode waarbij de veranderingen elkaar snel opvolgen.

Bataafse Republiek (1795-1801)

De Bataafse Republiek is onafhankelijk van Frankrijk, maar wel een zusterrepubliek. Al vrij snel, namelijk op 25 januari 1795, wordt een vrijheidsboom in Houten geplant. Een deel van Houten is verheugd met de komst van de Fransen. Vooral de katholieken zien het als een bevrijding. Op 10 maart van dat jaar wordt het gerechtsbestuur van Houten afgezet en neemt een Comité Revolutionair het dagelijks bestuur over. Onze regio valt onder het Departement van Utrecht. Wanneer het officiële bestuur wordt geïnstalleerd is Pieter van Engelen de nieuwe schout.

Vanaf 5 augustus 1796 mag het katholieke geloof openlijk worden uitgeoefend. Voorafgaand aan dit besluit is er al enige onrust in Houten tussen protestanten en katholieken, waarbij de inzet het kerkgebouw op De Brink is. Maar al snel verslechterden daarnaast ook de verhoudingen tussen de patriotten en de katholieken binnen het bestuur van Houten.

De veranderingen gaan sommigen in Den Haag niet snel genoeg en op 22 januari 1798 vindt er een staatsgreep plaats. Op 3 april 1798 wordt het heerlijk recht afgeschaft en de zittende besturen ontbonden. Een nieuw fanatieker bestuur treedt aan.

Municipaliteit Houten, Schalkwijk en Tull en ’t Waal

De vele gerechten worden samengevoegd. Zo vormden de gerechten Houten en ’t Goy, Heemstede, Schonauwen, Wulven, Oud Wulven en Waijen, Slagmaat (slechts 6 weken) en De Geer samen de municipaliteit Houten. De schout van Houten van voor de Franse inval, Wernard van der Well, wordt opnieuw schout. Maar nu van de nieuwe municipaliteit Houten.²

De municipaliteit Schalkwijk krijgt als schout/voorzitter Andries Cornelis de Normandië. Daarnaast ontstaat de municipaliteit Tull en ’t Waal. Onze regio valt vanaf dat moment onder het Departement van de Rijn met de hoofdstad Arnhem.

Op 12 juni 1798 volgt opnieuw een soort staatsgreep, maar blijven de gevolgen beperkt tot Den Haag. In 1799 worden zowel Heemstede als Wulven een eigen municipaliteit. De bestuurlijke wanorde in deze Franse tijd wordt alleen maar groter.

Bataafs Gemenebest (1801-1806)

Na een grondwetswijziging in 1801 wordt de Bataafse Republiek vervangen door het Bataafs Gemenebest. De oude situatie van voor 1798 wordt hersteld. Zo valt vanaf 21 juni 1802 onze regio weer onder het Departement van Utrecht. Enkele maanden later op 12 september 1802 worden de municipaliteiten Houten, Schalkwijk en Tull en ‘t Waal opgeheven. De indeling is nu volgens die van de oude gerechten. De bevolking begint ondertussen genoeg te krijgen van de aanwezigheid van de Fransen.

Koninkrijk Holland (1806-1810)

In Frankrijk is Napoleon Bonaparte keizer geworden. Hij roept het Koninkrijk Holland uit en zijn broer Lodewijk Napoleon Bonaparte wordt koning Lodewijk I. Op lokaal niveau verandert er niet veel. Het enige vermeldenswaardige is dat Amelisweerd van 1808 tot 1810 in het bezit is van de koning. Hij heeft slechts acht dagen in het landhuis Oud-Amelisweerd doorgebracht. De koning verhuisde nogal vaak.

Eerste Franse Keizerrijk (1810 – 1813)

In 1810 doet Lodewijk I afstand van de troon en zijn 6-jarige zoon Lodewijk II volgt hem op. We hebben 13 dagen een kind als koning. Op 13 juli 1810 vallen we onder het Franse Keizerrijk met keizer Napoleon Bonaparte. Vanaf 1 januari 1811 worden we ingedeeld bij het departement Zuiderzee met de hoofdstad Amsterdam. De schepenbanken worden op 1 maart 1811 afgeschaft. Rechtbanken komen ervoor in de plaats.

Chappetelegraaf

Tussen 1811 tot 1813 wordt Amsterdam via Antwerpen met het Franse telegraafnetwerk verbonden, zodat vanuit Parijs snel boodschappen kunnen worden gestuurd naar Amsterdam en omgekeerd. De kerktoren van Houten krijgt een Chappe telegraaf.

In oktober 1811 komt keizer Napoleon naar Utrecht. Hij reist via Vreeswijk en Jutphaas en ergert zich aan de slechte wegen. Hij geeft opdracht deze wegen te verbeteren. Ook de keizerlijke weg van Utrecht naar Luik die door Houten en Schalkwijk loopt moet worden aangepast. De bevolking is ondertussen wel klaar met Napoleon. Zeker na verhoging van de belasting en de verplichting in het leger te dienen.

Oprichting gemeenten Houten en Schalkwijk

Op 1 januari 1812 wordt de huidige gemeente Houten geboren door samenvoeging van de gerechten Houten en ’t Goy, Heemstede, Schonauwen, Wulven en Oud Wulven en Waijen. De gemeente Schalkwijk bestaat uit de voormalige gerechten Schalkwijk, Honswijk en Tull en ’t Waal. Slagmaat, Kleine en Grote Koppel en Maarschalkerweerd vallen onder Bunnik. De schout wordt voorzitter van de gemeenteraad. Overigens noemden de Fransen het toen een Mairie.

Bevrijding

In de nacht van 28 op 29 november 1813 verlaten de Fransen de stad Utrecht.³ Daarmee komt voor Houten officieel een eind aan de Franse tijd. Daarna verblijven tot 1816 Pruisische en Russische troepen in het dorp. Ook zijn er kozakken die op steppepaardjes rondreden. Deze laatsten stonken een uur in de wind. Het zijn ruwe mannen. Ze reden met paardje en al een boerderij binnen en sneden de worsten los die in de keuken hingen.

Noten

Duizend jaar weer, wind en water in de lage landen 7 – Jan Buisman ↩︎
De Bataafse omwenteling in Houten en ’t Goy (Tussen Rijn en Lek) – Kees van Schaik (1995) ↩︎
Duizend jaar weer, wind en water in de lage landen 7 – Jan Buisman ↩︎

^{Deze pagina is gewijzigd op 10 april 2025}