In het voorjaar van 2000 wordt tussen de Molenzoom en de Vlierweg een fietstunnel aangelegd. Deze tunnel vervangt de spoorovergang van de Vlierweg die in verband met de spoorverdubbeling moest sluiten.
Vlakbij de aanleg van de fietstunnel zijn tussen 1989 en 1995 bij verschillende archeologische opgravingen de resten van een stenen Romeins gebouw gevonden. Het gaat daarbij om de resten van een gebouw met flinke funderingen, beschilderingen en zelfs een verdieping. De functie van het gebouw is onbekend, maar een Romeinse herberg1 of badgebouw2 wordt niet uitgesloten. Het is daarmee één van de interessantste Romeinse locaties van Houten.
Gevonden op de stortplaats
Tijdens het afgraven van de grond voor de nieuwe tunnel is amateurarcheoloog Ben Elberse3 dagelijks aanwezig om de graafwerkzaamheden te volgen. In de wanden van de afgegraven put ten oosten van de spoorlijn ziet hij op 11 april 2000 donkere verkleuringen. Hij weet daardoor dat daar iets moet hebben gestaan. Zijn bevindingen meldt hij bij de provinciale archeoloog.
Een dag later blijkt de grond verder te zijn afgegraven en gaat hij kijken bij de stortplaats aan de westelijke zijde van de spoorlijn, waar de afgegraven grond ligt te wachten voor verdere afvoer. In deze stortplaats ziet hij een fragment van een kalkstenen zuil.4
Hij rijdt daarna op goed geluk naar een tijdelijk gronddepot dat de gemeente Houten op circa één kilometer kilometer afstand heeft ingericht en ziet daar rechtopstaand in het puin een gedeelte van een kalkstenen Romeinse grafsteen.
Hij legt deze in de achterbak van zijn auto en rijdt ermee naar het huis van zijn ouders.5 Een dag later wordt een rechthoekige stenen plaat aangetroffen in dezelfde stort waar opnieuw grondverplaatsingen hebben plaats gevonden.
Onderzoek door VU Amsterdam
De steen is door de VU Amsterdam onderzocht. Het is de eerste gevonden grafsteen met beeldhouwwerk in Nederland. De steen is niet volledig, maar doormidden gezaagd.
Vooral de tekst op de steen is interessant en geeft nieuwe aanwijzingen over de aanwezigheid van de Romeinen. De halve tekst op de steen van Tiberius Iulius Probus is volledig gemaakt aan de hand van bestaande kennis van andere Romeinse grafstenen.6 Onderzoeker Derks heeft daarbij de volgende conclusies getrokken:
- Op de steen is een gedeelte te zien van iemand die in een toga is afgebeeld. Dit soort afbeeldingen is bekend van grafstenen uit de omgeving van Keulen. Vermoed wordt dat het daarbij om een Romeins burger gaat.
- Oorspronkelijk is dit grafmonument minimaal 150 centimeter hoog geweest, 50 centimeter breed en 20 centimeter dik.
- De steen is uit de periode tussen 30 en 54 na Christus.
- Van vergelijkbare ouderdom zijn nog twee andere Romeinse grafstenen uit Nederland bekend, een uit Heerlen en een klein fragment uit Maastricht. Deze grafstenen hebben geen beeldhouwwerk.
- De steen heeft waarschijnlijk in de eerste eeuw van de jaartelling gestaan bij het huis aan de Molenzoom.
- Doordat Elberse de afgraving nauwlettend heeft gevolgd is de locatie van de gevonden grafsteen op enkele meters nauwkeurig vastgesteld.
De tekst op de steen van Tiberius Iulius Probus
Op de steen staat een opschrift in afkortingen. Deze afkortingen zijn bekend van andere Romeinse grafstenen. Aan de hand van de grootte van de steen is een inschatting gemaakt van de tekst. De geconstrueerde tekst op de grafsteen van Tiberius Iulius Probus is:
TIIVLIVS
PROBVSF
IVLIMILES
CHORTICLASS
AN (?)
IVLIATIFILIA
MATERNAHFC
In de jaren na de vondst is er door onderzoekers gediscussieerd over de tekst op de steen van Tiberius Iulius Probus. Daarbij is naar voren gekomen dat er sprake is van een veteraan en niet van een actieve soldaat, zoals op een persconferentie7 in mei 2000 nog werd gemeld. Ook is langere tijd onduidelijk of er sprake was van een dochter of de vrouw van de overledene die de steen heeft neergezet.
In het jaarboek van Oud Utrecht (2003) is een artikel verschenen van onderzoeker Derks over de grafsteen van Tiberius Iulius Probus en daar wordt uiteindelijk de volgende vertaling geformuleerd:
Voor Tiberius lulius Pro[bus, de zoon van Caius, uit het stemdistrict Aniensis, afkomstig uit Forum] lulii, oud-soldaat van het cohort […], oud […jaren hebben] lulia […], dochter van Tiberius, [en] Mater[nus?, zijn erfgenamen, dit monument overeenkomstig zijn testament laten maken.
Tiberius Iulius Probus was soldaat van een vlootonderdeel met Forum Lulli (omgeving Fréjus) als thuisbasis. Anders dan gebruikelijk bij hulptroepen bestond dit onderdeel volledig uit Romeinse burgers. De afbeelding van de toga op de grafsteen duidt erop dat hij een Romeinse burger was en een veteraan. De vondst van deze steen maakt duidelijk dat dit cohort veel vroeger in onze streken aanwezig was, dan tot nu toe werd aangenomen.
Er wordt aangenomen dat de gestorvene minimaal 45 jaar was, omdat een actieve dienst in het Romeinse Leger 25 jaar duurde. De kans dat de steen bij Fectio stond en is versleept wordt nihil geacht.8
De steen tegenwoordig
De steen lag lange tijd opgeslagen in het Houtens gemeentehuis. Hij stond of in een kantoor van een ambtenaar of lag opgeslagen onder een podium in de raadszaal. Sinds ongeveer 2017 heeft de grafsteen van Tiberius Iulius Probus een prominente plek in de tentoonstellingsruimte van de Archeologische werkgroep ‘Leen de Keijzer’ en is deze voor iedereen te zien.
Update 2025: De steen is tijdelijk bij het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden ondergebracht.
Noten
- Bataafs platteland NAR35 – Wouter K. Vos (2009) ↩︎
- Twee Romeinse grafstèles uit Houten-Molenzoom – T. Derks. Jaarboek Oud Utrecht 2003 ↩︎
- Ben Elberse heeft veel waardevolle zaken uit de Houtense en Bunnikse grond gehaald, die zijn gemist omdat de overheid geen archeoloog inschakelde. In 2023 en 2024 organiseerde het Rijksmuseum van Oudheden een tentoonstelling van een deel van zijn vondsten. ↩︎
- Twee Romeinse grafstèles uit Houten-Molenzoom. – T. Derks. Jaarboek Oud Utrecht 2003 ↩︎
- Trefpunt – 31 mei 2000 ↩︎
- Houtens Nieuws – 31 mei 2000 ↩︎
- NRC – 26 mei 2000 ↩︎
- Bataafs platteland NAR35 – Wouter K. Vos (2009) ↩︎
Deze pagina is gewijzigd op 26 juni 2025