Het dorp Houten (Oude Dorp)

Houten was eeuwenlang een klein dorpje rond een kerk. Diverse wegen uit alle richtingen kwamen er samen. In de 17e eeuw was er dan ook veel doorgaand verkeerd. Hierdoor ontstonden er herbergen, maar ook de hoefsmid had werk.

De brinken van Houten

Aan het eind van de middeleeuwen is het dorp Houten een kerk, enkele woningen en diverse verspreid staande boerderijen. Naarmate je dichter bij de kerk kwam, nam de dichtheid van de bebouwing toe. In de omgeving van de kerk was gemeenschappelijke grond. Dit heette een Brink en daar waar een gemeenschappelijk weiland was, noemde men dat een Meent. De eerste keer dat de Brink in Houten wordt genoemd is in 1316.

De Brink sterkte zich vermoedelijk uit van de huidige straat De Poort tot aan het begin van de Loerikseweg. Bij De Poort kwam de weg uit Utrecht aan op De Brink. Pas na 1600 liep deze route via de Herenweg. Bij de Loerikseweg was een gemeenschappelijk stuk grond (een meent).

Versnippering van de Brink

Naarmate de tijd vorderde werd er meer gebouwd op de Brink. Het vermoeden bestaat dat de Brink geleidelijk aan is versnipperd. Er ontstonden daardoor meerdere brinken, die soms verschillende namen droegen.

In 1526 is sprake van een Achterste Brink. C. Dekker¹ meldt dat deze ten noordwesten van de kerk lag. De Achterste Brink hebben we teruggevonden bij de Prins Bernardweg.² Na 1750 wordt gesproken over een Kerkebrink³, die ongetwijfeld bij de kerk heeft gelegen. De Lage Brink en de Oude Brink worden in 1778 genoemd en betreft het noordelijke deel van het Plein bij De Roskam.⁴

Dorpsweide

Op de plek waar het Plein de Loerikseweg raakt, was een meent. Dit is een zogenaamde dorpsweide, die gezamenlijk door de bevolking werd gebruikt. Deze meent volgde de weg naar Loerik die aan beide zijden gemeenschappelijke grond was.

Overigens vielen alle landerijen ten zuiden van de Brink onder de ontginning Loerik. Ten noorden van de Brink lag de ontginning Houten. De grens is waarschijnlijk de watergang geweest die ten zuiden van het huidige Plein liep.

Herbergen in Houten

Nadat Houten in de 17e eeuw een knooppunt wordt van zandpaden, ontstaan er steeds meer herbergen. Een herberg was een locatie waar een reiziger kon rusten, eten, drinken en overnachten. Een overzicht van de herbergen in Houten en ’t Goy zijn op een aparte pagina te vinden.
Lees meer over de herbergen in Houten en ’t Goy

Gebouwen in het Oude Dorp

Het Oude Dorp van Houten kent diverse oude gebouwen. Ze zijn te vinden aan het begin van de Burgemeester Wallerweg en rond het Plein. Alle gebouwen in het Oude Dorp zijn regelmatig verbouwd en de meeste gebouwen waren ooit boerderijen. Sinds de jaren 50 van de vorige eeuw mag er geen vee meer binnen de bebouwde kom worden gehouden. Een enkele boerderij is nog zichtbaar.

De locatie Plein 21, waar nu Tapperij De Zwijger is gevestigd, lijkt de oudste woning en dateert uit minimaal 1589. Wanneer het gebouw daadwerkelijk is gebouwd, is onbekend. Hier was tot het jaar 1596 de pastorie van de kerk gevestigd. Daarna woonde de dominee er tot 1882. Later werd het pand café, woning, winkel en vervolgens weer café. Het pand is verschillende malen verbouwd en alleen de kelder is origineel.

Het gebouw van restaurant/hotel De Roskam (Plein 25) dateert minimaal uit 1629 en was destijds een boerderij met herberg. Het huidige aanzicht van het gebouw is rond 1735 gemaakt. Het gebouw op nummer 24 was de stal. Tot het jaar 1875 vergaderde het gemeentebestuur in De Roskam.

Het pand Plein 16/Koningin Julianastraat 2 is tussen 1651 en 1657 gebouwd langs een waterloop. Deze boerderij is rond 1840 omgebouwd tot woonhuis. Het origineel is niet meer terug te herkennen.

Plein 22 en 23 is een 17-eeuwse boerderij, die later flink is verbouwd en gesplitst.

Burgemeester Wallerweg 3-3A-5 was van oorsprong boerderij met herberg De Zwaan. De oudste vermelding gaat terug tot 1731. Café-restaurant ‘de Engel’ dateert uit 1802.

Houten in 1832

Op 1 januari 1832 werd in Nederland het Kadaster opgericht. De informatie van dat moment die in de tientallen jaren ervoor was verzameld is ondergebracht in een kaart die openbaar is via www.hisgis.nl. Aan de hand van deze registratie is het mogelijk een blik te krijgen van het Oude Dorp in 1832 (opgemeten in 1829).

In 1832 heeft de bebouwing zich geconcentreerd rond het huidige plein, terwijl de oude kerkebrink (Burgemeester Wallerweg) ook nog aanwezig is. De enige bebouwing op De Brink zelf is een doorrijschuur van De Roskam. Bij De Engel staat ook een doorrijschuur. De weg naar Loerik komt nu uit bij de Loerikseweg, terwijl het zandpad nog op de Julianastraat uitkomt.

Noten

1. Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, p138 – C. Dekker (1983) ↩︎
2. Historisch Grondbezit, Van Ooststroom ↩︎
3. Het Oude Dorp van Houten, p38 – R. van den Heijkant (2024) ↩︎
4. Het Oude Dorp van Houten, p38 – R. van den Heijkant (2024) ↩︎