Gerecht Schonauwen / Vuilkop

Gerecht Schonauwen
Het gerecht Schonauwen

Na de ontginning van polder Vuilkop wordt door de bisschop van Utrecht in 1139 het lagere recht van een groot deel van deze polder aan de pas opgerichte abdij van Mariënweerd bij Beesd gegeven. De polder wordt in die tijd soms ook Beneden-Tull genoemd. De polders Vuilkop en de Knoest vallen samen onder het gerecht Vuilkop. Ook de helft van de restontginning De Geer wordt bij het gerecht gevoegd.

Kloosterboerderij

De boerderijen langs de Schalkwijksewetering in Vuilkop blijken last te hebben van de hoge grondwaterstand. Alleen de woontoren van Vuylcop wordt gebouwd op een plek waar de ondergrond beter is. Veel boerderijen verhuizen al snel naar de andere kant van hun land. Ze worden herbouwd in een lintbebouwing langs de Schonauwsedijk en Houtensewetering.

Hier treffen we in 1240 een kloosterboerderij aan die de naam opte Weteringe1 draagt. In 1261 wordt de naam Schonauwen voor deze kloosterboerderij gebruikt.2 Later wordt dit kasteel Schonauwen. In het laagste deel van de polder is de watergang De Hoon te vinden, die voor centrale afwatering zorgt. 

De lagere rechtsmacht

In 1271 wordt de lagere rechtsmacht van het gerecht Vuilkop door de abdij van Mariënweerd in leen gegeven aan de Heer van Kuilenborg. De abdij viel onder het graafschap Culemborg. Het voor de Heer van Kuilenborg afgelegen gebied wordt (met uitzondering van de kloosterboerderij) in onderleen gegeven aan zijn broer. Vanaf 1306 krijgen ze ondersteuning van een schout.3

Uitvalsbasis voor de nieuwe gerechtseigenaar is het Huys van Blancouwen, dat een vervolg is op de kloosterboerderij Weteringe. Deze naam Blancouwen is mogelijk een spelfout geweest, de B en dubbel S lijken op elkaar. In elk geval wordt ditzelfde huis later Schonauwen genoemd. Er is dan rond 1300 een woontoren gebouwd, welke aan het eind van de 14e eeuw overgaat in kasteel Schonauwen.

Naamgeving gerecht

Afwisselend wordt er langere tijd gesproken over Vuilkop, Schonauwen en de Weteringe en dan nog in verschillende varianten. De ene keer spreekt men over de polder, de andere keer over het gerecht en soms over de naam van de eigenaar (heer van Vuilkop). Het duurt tot de 16e eeuw voordat de naam Schonauwen het meest wordt gebruikt.4

Gerecht Schonauwen
Gezicht op Houten in 1780. Gezien de kerktoren en de molen is dit standpunt of Schonauwen of Rietveld.

Ambachtsheren gerecht Schonauwen

Er volgen na de middeleeuwen verschillende eigenaren van het kasteel en gerecht Schonauwen, waarbij uiteindelijk de ambachtsheerlijkheid (het gerecht) in handen komt van de familie van Baarn. In 1557 wordt het schepenrecht ingevoerd in het gerecht Schonauwen. Er is dan een schout met vijf schepenen.

In 1631 wordt het kasteel en gerecht Schonauwen verkocht aan Johan van Renesse van der Aa. We zien later Jacob van Wassenaer Obdam ambachtsheer worden, maar hij was drukker met de landsverdediging van de Republiek, dan met zijn negen gerechten. In 1667 koopt ex-ambassadeur Hendrik van Reede van Renswoude Schonauwen. In 1682 vindt er een ruil plaats tussen het gerecht Schonauwen en De Lier, waarna Adam van Lokhorst de nieuwe ambachtsheer wordt.5 Via verschillende families komt het kasteel en gerecht in handen van Nicolaas van Bronkhorst, die in 1727 het kasteel splitst van de ambachtsheerlijkheid. Het geslacht Lestevenon is de nieuwe gerechtseigenaar.

Eigenaren gerecht Schonauwen

  • 1139 – Norbertijnerabdij van Mariënweerd
    Draagt de lagere rechten van het gerecht over aan Hubert van Beusichem.
  • 1271 – Hubert van Beusichem
    Heer van Culemborg, geeft gerecht Vuilkop in achterleen aan zijn broer.
  • 1271 – Dirk Splinter van Beusichem
    Krijgt gerecht Vuilkop en huys te Blancouwen van zijn broer. Het kasteel verschijnt.
  • 1306 – Hubert van Schonauwen
    Is de zoon van Dirk en neef van Jan II van Kuylenburg. Eerste heer van Schonauwen.
  • 1312 – Clementia van Beusichem van Schonauwen
    Dochter van Hubert. Trouwt met Jan uit Leijenburg (omgeving Leerdam).
  • 1350 – Jan Arnouts van Heukelom, heer van Leijenburg
    Wordt eigenaar van Schonauwen na het overlijden van Clementia.
  • 1353 – Otto (Jan) van Schonauwen
    Ook bekend onder Otto van Leijenburg van Heukelom van Schonauwen. Maarschalk in het Sticht. Erft gerecht het huis na het overlijden van zijn vader. In 1374 is Otto van Schonauwen betrokken bij de grote dijkdoorbraak van 1374, waarbij Holland en Het Sticht maanden onder water staan. Komt in 1370 ook voor onder de naam Jan. Hij lijkt de naam Otto later te gebruiken.
  • 1376 – Johan en Arent van Schonauwen van Leijenburg
    Neven van Otto. Er wordt in deze tijd regelmatig gesproken over het gerecht van de heer Johan (Dekker 1983).
  • 1420 – Jan van Schonauwen
    Na het overlijden van Arent, erft broer Johan het goed Schonauwen volledig. Hij trouwt met Petronella Sloyer.
  • 1422 – Otto van Schonauwen
    Is de oom van Jan van Schonauwen en erft kasteel en gerecht na het overlijden van Johan van Schonauwen.
  • 1423 – Petronella Sloyer
    Na de dood van oom Otto één jaar later, wordt Petronella Sloyer, de eerdere partner van Johan van Schonauwen de nieuwe eigenaar van gerecht en kasteel.
  • 1433 Willem van Zuylen van Nijeveld
    Aleid van Schonauwen (13), dochter van Petronella Sloyer, wordt onterfd omdat ze met Rudolf van Baarn trouwde. Willem (8) is een zoon uit het tweede huwelijk van Petronella en krijgt het huis en gerecht toegewezen.
  • 1497 – Roelof van Baarn
    Roelof is de zoon van Aleid en Rudolf, die waren onterfd. Omdat Willem van Zuylen van Nijeveld kinderloos blijft, krijgt neefje Roelof van Baarn gerecht Schonauwen en bijhorend huis. Hij is schout en schepen van Utrecht.
  • 1521 – Joost van Baarn
    Het goed blijft in de familie en komt terecht bij zoon Joost. Kasteel Schonauwen wordt in 1536 erkend als Ridderhofstad.
  • 1549 – Roelof (Rudolf) van Baarn
    Kasteel en gerecht Schonauwen blijven in de familie en komt terecht bij zoon Roelof.
  • 1559 – Gijsbert van Baarn
    Kasteel en gerecht Schonauwen blijven in de familie en komt terecht bij zoon Gijsbert.
  • 1579 – Cornelis van Baarn
    Kasteel en gerecht Schonauwen blijven in de familie en komt terecht bij broer Cornelis.
  • 1581 – Maria van Baarn
    Maria is een zus van Cornelis, maar is non. Ze draagt kasteel en gerecht Schonauwen binnen één dag over aan haar zus Petronella.
  • 1581 – Petronella van Baarn
    Via Petronella komt het kasteel en gerecht Schonauwen in het bezit van de familie Raitz von Frentz.
  • 1629 – Rudolf Raitz von Frentz
    Zoon Rudolf gooit het kasteel en gerecht in de verkoop.
  • 1631 – Johan van Renesse van der Aa
    Vermoedelijk een telg uit de familie die eerder vele generaties woonde in kasteel Wulven.
  • 1640 – Agnes van Renesse van der Aa
    Dochter Agnes trouwt met Jacob van Wassenaer Obdam die de bekendste bewoner van kasteel Schonauwen zal zijn.
  • 1661 – Jacob van Wassenaer Obdam
    Jacob van Wassenaer Obdam was van acht gerechten gerechtseigenaar. Na het overlijden van zijn vrouw in 1661 krijgt hij het gerecht en huis Schonauwen erbij. Hij was Luitenant-admiraal van Holland en Zeeland en voerde op De Eendragt. Op 13 juni 1665 explodeerde de boot en kwam hij om het leven.
  • 1665 – Jacob van Wassenaer Obdam
    Zoon Jacob wilde niet veel te maken hebben met het gerecht en kasteel en gooit het in de verkoop.
  • 1667 Hendrik van Reede tot Renswoude
    Koper Hendrik van Reede is de eerste ambassadeur in Spanje van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Na afloop vestigde hij zich in kasteel Schonauwen.
  • 1670Frederik van Reede tot Renswoude
    Broer Frederik Adriaan begint op jonge leeftijd met sodomie en is als bejaarde nog steeds actief op dit gebied. Hij ruilt de heerlijkheid Schonauwen met heerlijkheid De Lier.
  • 1682 – Adam van Lokhorst van ter Meer
    Na de ruil werd Adam van Lokhorst van ter Meer de nieuwe gerechtseigenaar van Schonauwen. (HUA 76-754 Huis Zuilen)
  • 1699 – Vincent Maximiliaan van Lokhorst
    Zoon Vincent erft gerecht en huis.
  • 1709 – Berend Willem Ploos van Amstel
    Koopt gerecht en huis Schonauwen. Hij is burgemeester en hoofdschout stad Utrecht.
  • 1721 – Nicolaas van Bronkhorst
    Neef Nicolaas heeft niet zoveel met kasteel Schonauwen en zet het in de verkoop.

Tot 1727 zijn de eigenaren van het gerecht Schonauwen en kasteel Schonauwen dezelfde personen. Daarna wordt gerecht en huis gesplitst.

  • 1727 – Daniël Willem Lestevenon sr
    Is een zwager van Berend Willem Ploos van Amstel. Wordt via zijn vrouw Bregitta Lestevenon eigenaar. Burgemeester van Gouda in 1701, 1702, 1704, 1705, 1709, 1710, 1748, 1749, 1752 en 1753.
  • 1754 – Daniël Willem Lestevenon jr
    Zoon. Burgemeester van Gouda in 1777 en 1778.
  • 1798 Nicolaas Warin
    Neef van Daniël Willem Lestevenon. Bestuurder met vele functies. Hij was schepen, raad en commissaris van Amsterdam, lid Eerste Kamer, baljuw van Naarden en het Gooiland, bewindhebber West Indische Compagnie, directeur Sociëteit van Suriname, dijkgraaf van Weesp, Weesperkarspel en Hoog Bijlmer.6 Door de Franse bezetter worden de gerechten afgeschaft.

Schout

De eigenaren van het gerecht werden ondersteund door een schout.
Wie waren de schouten van het gerecht Schonauwen?


Noten

  1. Vaderlandsch Woordenboek – Jacobus Kok (1792) ↩︎
  2. Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, pag 489 – Dr. C. Dekker (1983) ↩︎
  3. Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen – Dr. C. Dekker (1983) ↩︎
  4. Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, pag 489 – Dr. C. Dekker (1983) ↩︎
  5. HUA 76-754, Inventaris archief Het Huis van Zuilen ↩︎
  6. Nicolas Warin ontvangt het gerecht als erfenis in 1798. Bron: Vrijheid, gelijkheid en broederschap, pag 339 – Kees van Schaik (2023) ↩︎

Deze pagina is gewijzigd op 28 januari 2024